Aurelius Prudentius Clemens, Contra Symmachum

Paulus, praeco dei, qui fera gentium

Primus corda sacro perdomuit stilo

Christum per populos ritibus asperis

Inmanes placido dogmate seminans,

5

Immansueta suas ut cerimonias

Gens pagana deo sperneret agnito,

Actus turbinibus forte nigerrimis

Hibernum pelagus iam rate debili

Et uim nauifragi pertulerat noti.

10

Sed, cum caerulei proelia gurgitis

Iussisset domini dextra quiescere,

Ad portum fluitans cumba relabitur

Exponitque solo litoris uuidi

Contractos pluuio frigore remiges.

15

Tunc de litoreis saepibus algidi

Arentum propere bracchia palmitum

Conuectant, rapidos unde focos struant.

Fascem quisque suum congerit ignibus

Expectans calidi luxuriam rogi.

20

Paulus dum fragiles cogere surculos

Et densere foci congeriem studet,

Incautam cumulis inseruit manum,

Torpebat glacie pigra ubi uipera

Sarmentis laqueos corporis inplicans.

25

Quae postquam intepuit fomite fumeo

Laxauitque ferox colla rigentia,

Iam flecti facilis rettulit ad manum

Vibrato capite spicula dentium.

Haerentem digiti uulnere mordicus

30

Pendentemque gerens Paulus inhorruit.

Exclamant alii, quod cute liuida

Virus mortiferum serpere crederent.

At non intrepidum terret apostolum

Tristis tam subiti forma periculi.

35

Attollens oculos sidera suspicit

Christum sub tacito pectore murmurans

Excussumque procul discutit aspidem.

Abiectus coluber uerberat aera

Atque oris patuli soluit acumina.

40

Mox omnis sanies deserit et dolor

Ceu nullo laceram uulnere dexteram

Siccatusque perit uipereus liquor.

Hydrum praecipitem dum rotat impetus

Arsurum mediis intulit ignibus.

45

Sic nunc post hiemem uimque trucis freti

Quo iactata ratis tunc Sapientiae est

Cum sub sacricolis territa regibus

Vix panso poterat currere carbaso

Adflictosque suos turbine saeculi

50

Vectarat rabidis fluctibus innatans,

Morsum uulnificum lex pia pertulit.

Occultabat enim se prius abditum

Virus nec grauidum protulerat caput

Contentum inuolucris atque cubilibus

55

Subter conprimere clausa silentia.

Sed dum forte latens inpietas riget

Dextram iustitiae pigra momorderat

Succensi stomacho fellis inaestuans.

Heu quam catholicam nil prope profuit

60

Puppem nasse sacri remigio stili

Quem Paulus uariis gentibus edidit!

Vix portu placido tuta quieuerat

Victrix edomitis mille furoribus,

Vix adstricta suis iam retinaculis

65

Vectores stabili condiderat solo,

Erumpit subito triste periculum.

Nam dum praecalidos igniculos sibi

Soluendis adolent et senio et gelu,

Dum uirgas steriles atque superfluas

70

Flammis de fidei palmite concremant,

Vt concreta uagis uinea crinibus

Siluosi inluuiem poneret idoli,

Palpauit nimius perniciem tepor.

Seps insueta subit serpere flexibus

75

Et uibrare sagax eloquii caput;

Sed dextra inpatiens uulneris inritos

Oris rhetorici depulit halitus.

Effusum ingenii uirus inaniter

Summa christicolis in cute substitit.

80

Saluator generis Romulei, precor,

Qui cunctis ueniam das pereuntibus,

Qui nullum statuis non operis tui

Mortalem, facili quem releues manu,

Huius, si potis est, iam miserescito

85

Praeruptam in foueam praecipitis uiri!

Spirat sacrilegis flatibus inscius

Erroresque suos indocilis fouet.

Obtestor, iubeas ne citus impetus

Arsurum mediis inferat ignibus.

Credebam uitiis aegram gentilibus urbem

Iam satis antiqui pepulisse pericula morbi

Nec quidquam restare mali postquam medicina

Principis immodicos sedarat in arce dolores.

5

Sed, quoniam renouata luis turbare salutem

Temptat Romulidum, patris imploranda medella est,

Ne sinat antiquo Romam squalere ueterno

Neue togas procerum fumoque et sanguine tingui.

Inclytus ergo parens patriae moderator et orbis

10

Nil egit prohibendo uagas ne pristinus error

Crederet esse deum nigrante sub aere formas

Aut elementorum naturam, quae patris ars est

Omnigeni, summa pro maiestate sacraret?

Vir solus cui cura fuit ne publica morum

15

Plaga cicatricem summa leuiter cute clausam

Duceret et latebram tabentis uulneris alte

Impressam penitusque putri de pure peresam

Iuncta superficies medico fallente foueret

Sed studuit quo pars hominis generosior intus

20

Viueret atque animam letali peste piatam

Nosset ab interno tutam seruare ueneno.

Illa tyrannorum fuerat medicina uidere

Quis status ante oculos praesentibus ac perituris

Competeret rebus nec curam adhibere futuris.

25

Heu, male de populo meriti, male patribus ipsis

Blanditi, quos praecipites in tartara mergi

Cum Ioue siuerunt multa et cum plebe deorum!

Ast hic imperium protendit latius aeuo

Posteriore suis cupiens sancire salutem.

30

Nimirum pulchre quidam doctissimus: "Esset

Publica res "inquit "tunc fortunata satis, si

Vel reges saperent uel regnarent sapientes."

Estne ille e numero paucorum qui diadema

Sortiti aetheriae coluerunt dogma sofiae?

35

Contigit ecce hominum generi gentique togatae

Dux sapiens. Felix nostrae res publica Romae

Iustitia regnante uiget. Parete magistro

Sceptra gubernanti; monet ut deterrimus error

Vtque superstitio ueterum procul absit auorum

40

Nec putet esse deum nisi qui super omnia summus

Emineat magnique immensa creauerit orbis.

Num melius Saturnus auos rexisse Latinos

Creditur? edictis qui talibus informauit

Agrestes animos et barbara corda uirorum:

45

"Sum deus. Aduenio fugiens. Praebete latebras.

Occultate senem nati feritate tyranni

Deiectum solio. Placet hic fugitiuus et exul

Vt lateam. Genti atque loco Latium dabo nomen.

Vitibus incuruum, si qua est ea cura, putandis

50

Procudam chalybem nec non et moenia uestri

Fluminis in ripa statuam Saturnia uobis.

Vos nemus appositasque meo sub honore sacrantes

(Sum quia nam caelo genitus) celebrabitis aras."

Inde deos, quorum patria spectata sepulcra

55

Scimus, in aere hebetes informauere minores,

Aduena quos profugus gignens et equina libido

Intulit Italiae; Tuscis namque ille puellis

Primus adhinniuit simulato numine moechus.

Mox patre deterior siluosi habitator Olympi

60

Iuppiter incesta spurcauit labe Lacaenas:

Nunc boue subuectam rapiens ad crimen amatam;

Nunc tener ac pluma leuior blandosque susurros

In morem recinens suaue immorientis oloris

Capta quibus uolucrem uirguncula ferret amorem;

65

Nunc foribus surdis, sera quas uel pessulus artis

Firmarant cuneis, per tectum diues amator

Imbricibus ruptis undantis desuper auri

Infundens pluuiam gremio excipientis amicae;

Armigero modo sordidulam curante rapinam

70

Compressu immundo miserum afficiens catamitum

Pelice iam puero magis indignante sorore.

Haec causa est et origo mali, quod saecla uetusto

Hospite regnante crudus stupor aurea finxit,

Quodque nouo ingenio uersutus Iuppiter astus

75

Multiplices uariosque dolos texebat, ut illum

Vertere cum uellet pellem faciemque putarent

Esse bouem, praedari aquilam, concumbere cycnum

Et nummos fieri et gremium penetrare puellae.

Nam quid rusticitas non crederet indomitorum

80

Stulta uirum, pecudes inter ritusque ferinos

Dedere sueta animum diae rationis egenum?

In quamcumque fidem nebulonis callida traxit

Nequitia, infelix facilem gens praebuit aurem.

Successit Iouis imperio corruptior aetas,

85

Quae docuit rigidos uitiis seruire colonos.

Expertes furandi homines hac imbuit arte

Mercurius Maia genitus; nunc magnus habetur

Ille deus cuius dedit experientia fures.

Nec non Thessalicae doctissimus ille magiae

90

Traditur extinctas sumptae moderamine uirgae

In lucem reuocasse animas, Cocytia leti

Iura resignasse sursum reuolantibus umbris,

Ast alias damnasse neci penitusque latenti

Immersisse chao. Facit hoc ad utrumque peritus

95

Vt fuerit geminoque armarit crimine uitam.

Murmure nam magico tenues excire figuras

Atque sepulcrales scite incantare fauillas,

Vita itidem spoliare alios ars noxia nouit.

Artificem scelerum simplex mirata uetustas

100

Supra hominem coluit simulans per nubila ferri

Aligerisque leues pedibus transcurrere uentos.

Ecce deum in numero formatus et aeneus astat

Graius homo augustaque Numae praefulget in arce.

Strenuus exculti dominus quidam fuit agri

105

Hortorumque opibus memorabilis; hic tamen idem

Scortator nimius multaque libidine suetus

Rusticulas uexare lupas interque salecta

Et densas saepes obscena cubilia inire.

Indomitum intendens animum semperque paratum

110

Ad facinus numquam calidis dabat otia uenis.

Hic deus e patrio praenobilis Hellesponto

Venit ad usque Italos sacris cum turpibus hortos.

Sinum lactis et haec uotorum liba quotannis

Accipit ac ruris seruat uineta Sabini,

115

Turpiter affixo pudeat quem uisere ramo.

Herculeus mollis pueri famosus amore

Ardor et in transtris iactata efferbuit Argo;

Nec maris erubuit Nemea sub pelle fouere

Concubitus et Hylan pereuntem quaerere caelebs.

120

Nunc Saliis cantuque domus Pinaria templum

Collis Auentini conuexa in sede frequentat.

Thebanus iuuenis superatis fit deus Indis,

Successu dum uictor ouans lasciuit et aurum

Captiuae gentis reuehit spoliisque superbus

125

Diffluit in luxum cum semiuiro comitatu

Atque auidus uini multo se proluit haustu

Gemmantis paterae spumis mustoque Falerno

Perfundens biiugum rorantia terga ferarum.

His nunc pro meritis Baccho caper omnibus aris

130

Caeditur, et uirides discindunt ore chelydros

Qui Bromium placare uolunt, quod et ebria iam tunc

Ante oculos regis satyrorum insania fecit,

Et fecisse reor stimulis furialibus ipsas

Maenadas inflammante mero in scelus omne rotatas.

135

Hoc circumsaltante choro temulentus adulter

Inuenit expositum secreti in litoris acta

Corporis egregii scortum, quod perfidus illic

Liquerat incesto iuuenis satiatus amore.

Hanc iubet assumptam feruens post uina neaeram

140

Secum in deliciis fluitantis stare triumphi

Regalemque decus capitis gestare coronam.

Mox Ariadneus stellis caelestibus ignis

Additur; hoc pretium noctis persoluit honore

Liber ut aetherium meretrix illuminet axem.

145

Tantum posse omnes illo sub tempore reges

Indocilis fatui ducebat ineptia uulgi

Vt transire suis cum sordibus induperator

Posset in aeternum caeli super ardua regnum.

Regia tunc omnis uim maiestatis et omnis,

150

Parua licet, caeli imperium retinere potestas

Credita; ture etiam ducibus paruoque sacello

Impertitus honos, quem dum metus aut amor aut spes

Accumulant, longum miseris processit in aeuum

Mos patrius. Coepit falsae pietatis imago

155

Ire per ignaros nebuloso errore nepotes.

Tum quia, quae uiuis ueneratio regibus ante

Contigerat, functis eadem iam munere lucis

Cessit et ad nigras altaria transtulit urnas.

Inde puellarum ludibria pignera partus

160

Et furtiuus amor iuuenum et deprensa iugalis

Corruptela tori, quoniam regalibus aula

Feruere tunc uitiis solita est nec perdita luxu

Diuorum subolis sancti meminisse pudoris.

Atque ut, Roma, tuos caelesti ex sede parentes,

165

Quis te semideam iactant auctoribus ortam,

Praestringam breuiter, Gradiuum uel Cytheream,

Ille sacerdotem uiolat, contra illa marito

Succumbit Frygio. Coitus fuit impar utrique.

Nec terrestre deam decuit mortalis obire

170

Coniugium nec caelicolam descendere ephebum

Virginis ad uitium furtiuoque igne calere.

Sed Venus augusto de sanguine femina uili

Priuatoque uiro uetitum per dedecus haesit.

Et, si Rhea sacram lasciui Martis amore

175

Lusa pudicitiam fluuiali amisit in ulua,

Crediderim generosae aliquem stirpis sed eundem

Moribus infamem compressa uirgine per uim

Se dixisse deum, ne stuprum numinis ullus

Obicere auderet turpi miseraeque puellae.

180

Haec Italos induxit auos uel fama uel error,

Martia Romuleo celebrarent ut sacra campo,

Vtque Palatinis Capitolia condita saxis

Signarent titulo proaui Iouis atque Pelasgae

Palladis et Libyca Iunonem ex arce uocarent,

185

Cognatos de Marte deos, Veneris quoque nudum

Accirent proceres Erycino e uertice signum,

Vtque deum mater Frygia ueheretur ab Ida,

Bacchica de uiridi peterentur ut orgia Naxo.

Facta est terrigenae domus unica maiestatis

190

Et tot templa deum Romae quot in orbe sepulcra

Heroum numerare licet; quos fabula manes

Nobilitat noster populus ueneratus adorat.

Hos habuere deos Ancus Numitor Numa Tullus.

Talia Pergameas fugerunt numina flammas.

195

Sic Vesta est, sic Palladium, sic umbra penatum.

Talis et antiquum seruauit terror asylum.

Vt semel obsedit gentilia pectora patrum

Vana superstitio, non interrupta cucurrit

Aetatum per mille gradus. Tener horruit heres

200

Et coluit quidquid sibimet uenerabile cani

Monstrarant ataui. Puerorum infantia primo

Errorem cum lacte bibit. Gustauerat inter

Vagitus de farre molae; saxa illita ceris

Viderat unguentoque lares umescere nigros.

205

Formatum Fortunae habitum cum diuite cornu

Sacratumque domi lapidem consistere paruus

Spectarat matremque illic pallere precantem.

Mox umeris positus nutricis triuit et ipse

Impressis silicem labris puerilia uota

210

Fudit opesque sibi caeca de rupe poposcit,

Persuasumque habuit quod quis uelit inde petendum.

Numquam oculos animumque leuans rationis ad arcem

Rettulit, insulsum tenuit sed credulus usum

Priuatos celebrans agnorum sanguine diuos.

215

Iamque domo egrediens, ut publica festa diesque

Et ludos stupuit celsa et Capitolia uidit

Laurigerosque deum templis astare ministros

Ac sacram resonare uiam mugitibus ante

Delubrum Romae (colitur nam sanguine et ipsa

220

More deae nomenque loci ceu numen habetur

Atque Vrbis Venerisque pari se culmine tollunt

Templa, simul geminis adolentur tura deabus),

Vera ratus quaecumque senatu auctore probantur,

Contulit ad simulacra fidem dominosque putauit

225

Aetheris horrifico qui stant ex ordine uultu.

Illic Alcides spoliatis Gadibus hospes

Arcadiae fuluo aere riget; gemini quoque fratres

Corrupta de matre nothi, Ledaea proles,

Nocturnique equites, celsae duo numina Romae,

230

Impendent retinente ueru magnique triumphi

Nuntia suffuso figunt uestigia plumbo.

Assistunt etiam priscorum insignia regum:

Tros Italus Ianusque bifrons genitorque Sabinus

Saturnusque senex maculoso et corpore Picus,

235

Coniugis epotum sparsus per membra uenenum.

Omnibus ante pedes posita est sua cuique uetusta

Arula. Iano etiam celebri de mense litatur

Auspiciis epulisque sacris, quas inueterato

(Heu miseri) sub honore agitant et gaudia ducunt

240

Festa kalendarum. Sic obseruatio creuit

Ex atauis quondam male coepta, deinde secutis

Tradita temporibus serisque nepotibus aucta.

Traxerunt longam corda inconsulta catenam

Mosque tenebrosus uitiosa in saecula fluxit.

245

Hunc morem ueterum docili iam aetate secuta

Posteritas mense atque adytis et flamine et aris

Augustum coluit, uitulo placauit et agno,

Strata ad puluinar iacuit, responsa poposcit.

Testantur tituli, produnt consulta senatus

250

Caesareum Iouis ad speciem statuentia templum.

Adiecere sacrum, fieret quo Liuia Iuno,

Non minus infamis thalami sortita cubile,

Quam cum fraterno caluit Saturnia lecto.

Nondum maternam partu uacuauerat aluum

255

Conceptamque uiri subolem paritura gerebat.

Pronuba iam grauidae fulcrum et geniale parantur,

Iam sponsus saliente utero nubentis amicos

Aduocat, haud sterilem certus fore iam sibi pactam.

Vitricus anteuenit tardum praeferuidus ortum

260

Priuigni nondum geniti. Mox editur inter

Fescennina nouo proles aliena marito.

Idque deum sortes, id Apollinis antra dederunt

Consilium; numquam melius nam cedere taedas

Responsum est, quam cum praegnans noua nupta iugatur

265

Hanc tibi, Roma, deam titulis et honore sacratam

Perpetuo Floras inter Veneresque creasti!

Nec mirum; quis enim sapiens dubitauerat illas

Mortali de stirpe satas uixisse et easdem

Laude uenustatis claras in amoribus usque

270

Ad famae excidium formae nituisse decore?

Quid loquar Antinoum caelesti in sede locatum

Illum delicias nunc diui principis, illum

Purpureo in gremio spoliatum sorte uirili

Hadrianique dei Ganymedem, non cyathos dis

275

Porgere sed medio recubantem cum Ioue fulcro

Nectaris ambrosii sacrum potare Lyaeum

Cumque suo in templis uota exaudire marito?

Ergo his auspicibus Traianus Nerua Seuerus

Et Titus et fortes gesserunt bella Nerones,

280

Quos terrena uiros illustres gloria fecit

Et uirtus fragilis prouexit in ardua famae

Adscita e terris sub religione iacentes!

Quam pudet hoc illis persuasum talibus ut se

Romanasque acies censerent Martis amore

285

Posse regi, dum se Paphiae male blandus adulter

Venditat Aeneadasque suos successibus auget!

Felices, si cuncta deo sua prospera Christo

Principe disposita scissent, qui currere regna

Certis ducta modis Romanorumque triumphos

290

Crescere et impletis uoluit se infundere saeclis!

Sed caligantes animas et luce carentes

In Iouis Augustique adytis templisque duarum

Iunonum Martisque etiam Venerisque sacellis

Mactatas taetro leti immersere baratro

295

Supremum regimen crassis in partibus orbis

Esse rati mersoque poli consistere fundo.

Quidquid humus, quidquid pelagus mirabile gignunt,

Id duxere deos. Colles freta flumina flammas,

Haec sibi per uarias formata elementa figuras

300

Constituere patres, hominumque uocabula mutis

Scripserunt statuis uel Neptunum uocitantes

Oceanum uel Cyaneas caua flumina Nymphas

Vel siluas Dryadas uel deuia rura Napaeas.

Ipse ignis, nostrum factus qui seruit ad usum,

305

Vulcanus perhibetur et in uirtute superna

Fingitur ac delubra deus et nomine et ore

Assimulatus habet nec non regnare caminis

Fertur et Aeoliae summus faber esse uel Aetnae.

Est qui conspicuis superos quaesiuit in astris

310

Ausus habere deum solem, cui tramite certo

Condicio imposita est uigilem tolerare laborem

Visibus obiectum mortalibus, orbe rotundo

Praecipitem teretique globo per inane uolantem

Et, quod nemo negat, mundo caeloque minorem.

315

Area maior enim quam qui percurrit in illa,

Et longe campi spatium diffusius in quo

Emicat ac uolucri feruens rota uoluitur axe.

Quamuis nonnullis placeat terram breuiorem

Dicere circuitu quam sit pulcherrimus ille

320

Circulus, et flammas immensi sideris ultra

Telluris normam porrecto extendere gyro,

Numne etiam caeli minor et contractior orbis

Cuius planitiem longo transmittere tractu

Circinus excurrens meta interiore laborat?

325

Ille deus uerus quo non est grandior ulla

Materies, qui fine caret, qui praesidet omni

Naturae, qui cuncta simul concludit et implet.

Solem certa tenet regio, plaga certa coercet,

Temporibus uariis distinguitur. Aut subit ortu

330

Aut ruit occasu latet aut sub nocte recurrens.

Nec torquere facem potis est ad signa trionum

Orbe nec obliquo portas aquilonis adire

Nec solitum conuersus iter reuocare retrorsum.

Hic erit ergo deus praescriptis lege sub una

335

Deditus officiis? Libertas laxior ipsi

Concessa est homini, formam cui flectere uitae

Atque uoluntatis licitum est, seu tramite dextro

Scandere seu laeuo malit decurrere campo,

Sumere seu requiem seu continuare laborem,

340

Seu parere deo siue in contraria uerti.

Ista ministranti regimen sollemne dierum

Haudquaquam soli datur a factore potestas,

Sed famulus subiectus agit quodcumque necesse est.

Hoc sidus currum rapidasque agitare quadrigas

345

Commenti et radios capitis et uerbera dextrae

Et frenos falerasque et equorum pectora anhela

Aeris inaurati uel marmoris aut orichalci

Iusserunt nitido fulgere polita metallo.

Post trabeas et eburnam aquilam sellamque curulem

350

Cernuat ora senex barbatus et oscula figit

Cruribus aenipedum, si fas est credere, equorum,

Immotasque rotas et flecti nescia lora

Aut ornat redimita rosis aut ture uaporat.

Hoc tamen utcumque est tolerabile. Quid, quod et ipsae

355

Dant tibi, Roma, deos inferni gurgitis umbrae?

Eumenidum domina Stygio caput exerit antro

Rapta ad tartarei thalamum Proserpina regis

Et, si quando suos dignatur adire Quirites,

Placatur uaccae sterilis ceruice resecta

360

Et regnare simul caeloque ereboque putatur,

Nunc bigas frenare boues nunc saeua sororum

Agmina uipereo superis immittere flagro

Nunc etiam uolucres caprearum in terga sagittas

Spargere terque suas eadem uariare figuras.

365

Denique, cum Luna est, sublustri splendet amictu;

Cum succincta iacit calamos, Latonia uirgo est;

Cum subnixa sedet solio, Plutonia coniunx

Imperitat Furiis et dictat iura Megaerae.

Si uerum quaeris, Triuiae sub nomine daemon

370

Tartareus colitur, qui te modo raptat ad aetram

Sidereoque deum uenerandum suadet in astro;

Per siluas modo mortiferi discurrere mundi

Erroresque sequi subigit nemorumque putare

Esse deam quae corda hominum pauitantia figat

375

Quaeque feras perimat letali uulnere mentes

Depressos modo subter humum formidine sensus

Obruit, implorent ut numina lucis egena

Seque potestati committant noctis opertae.

Respice terrifici scelerata sacraria Ditis,

380

Cui cadit infausta fusus gladiator harena

Heu, male lustratae Flegetontia uictima Romae!

Nam quid uaesani sibi uult ars impia ludi

Quid mortes iuuenum, quid sanguine pasta uoluptas,

Quid puluis caueae semper funebris, et illa

385

Amphitheatralis spectacula tristia pompae?

Nempe Charon iugulis miserorum se duce dignas

Accipit inferias placatus crimine sacro.

Hae sunt deliciae Iouis infernalis, in istis

Arbiter obscuri placidus requiescit Auerni.

390

Nonne pudet regem populum sceptrisque potentem

Talia pro patriae censere litanda salute,

Religionis opem subternis poscere ab antris?

Euocat heu poenis tenebrosa ex sede ministrum

Interitus, speciosa hominum cui funera donet.

395

In cassum arguere iam Taurica sacra solemus;

Funditur humanus Latiari in munere sanguis

Consessusque ille spectantum soluit ad aram

Plutonis fera uota sui. Quid sanctius ara

Quae bibit egestum per mystica tela cruorem?

400

Anne fides dubia est tibi sub caligine caeca

Esse deum quem tu tacitis rimeris in umbris?

Ecce, deos manes cur infitiaris haberi?

Ipsa patrum monumenta probant; DIS MANIBVS illic

Marmora secta lego, quacumque Latina uetustos

405

Custodit cineres densisque Salaria bustis.

Dic, quibus hunc scribis titulum, nisi quod trucis Orci

Imperium uerae ceu maiestatis adoras?

En quibus implicita squalebat regia summi

Imperii tractis maiorum ab origine sacris,

410

Cum princeps gemini bis uictor caede tyranni

Pulchra triumphali respexit moenia uultu.

Nubibus obsessam nigrantibus aspicit urbem;

Noctis obumbratae caligine turbidus aer

Arcebat liquidum septena ex arce serenum.

415

Ingemuit miserans et sic ait: "Exue tristes,

Fida parens, habitus. Equidem praediuite cultu

Illustrata cluis spoliisque insigne superbis

Attollis caput et multo circumfluis auro;

Sed nebulis propter uolitantibus obsitus alti

420

Verticis horret apex. Ipsas quoque liuida gemmas

Lux hebetat spissusque dies et fumus ob ora

Suffusus rutilum frontis diadema retundit.

Obscuras uideo tibi circumferrier umbras

Caeruleasque animas atque idola nigra uolare.

425

Censeo sublimem tollas super aera uultum

Sub pedibusque tuis nimbosa elementa relinquas.

Omne quod ex mundo est tibi subiacet; hoc deus ipse

Constituit, cuius nutu dominaris et orbi

Imperitas et cuncta potens mortalia calcas

430

Non decet ut submissa oculos regina caducum

Contemplere solum maiestatemque requiras

Circa humiles rerum partes, quibus ipsa superstas.

Non patiar ueteres teneas ut me duce nugas

Vt cariosorum uenereris monstra deorum

435

Si lapis est, senio dissoluitur aut crepat ictu

Percussus tenui, mollis si brattea gypsum

Texerat, infido rarescit gluttine sensim

Si formam statuae lamnis commisit aenis

Lima terens, aut in partem caua membra grauato

440

Pondere curuantur, scabra aut aerugo peresam

Conficit effigiem crebroque foramine rumpit

Nec tibi terra deus, caeli nec sit deus astrum

Nec deus oceanus, nec uis quae subter operta est

Infernis triste ob meritum damnata tenebris

445

Sed nec uirtutes hominum deus aut animarum

Spirituumue uagae tenui sub imagine formae

Absit ut umbra deus tibi sit geniusue locusue

Aut deus aerias uolitans fantasma per auras

Sint haec barbaricis gentilia numina pagis

450

Quos penes omne sacrum est quidquid formido tremendum

Suaserit, horrificos quos prodigialia cogunt

Credere monstra deos, quos sanguinolentus edendi

Mos iuuat, ut pinguis luco lanietur in alto

Victima uisceribus multa inter uina uorandis.

455

At te, quae domitis leges ac iura dedisti

Gentibus, instituens magnus qua tenditur orbis

Armorum morumque feros mansuescere ritus

Indignum ac miserum est in religione tenenda

Hoc sapere, immanes populi de more ferino

460

Quod sapiunt nullaque rudes ratione sequuntur.

Seu nos procinctus maneat, seu pace quietas

Dictemus leges, seu debellata duorum

Colla tyrannorum media calcemus in urbe,

Agnoscas, regina, libens mea signa necesse est,

465

In quibus effigies crucis aut gemmata refulget

Aut longis solido ex auro praefertur in hastis.

Hoc signo inuictus transmissis Alpibus ultor

Seruitium soluit miserabile Constantinus,

Cum te pestifera premeret Maxentius aula.

470

Lugebas longo damnatos carcere centum,

Vt scis ipsa, patres. Aut sponsus foedera pactae

Intercepta gemens diroque satellite rapta

Immersus tenebris dura inter uincla luebat;

Aut, si nupta torum regis conscendere iussa

475

Coeperat impurum domini oblectare furorem,

Morte maritalis dabat indignatio poenas.

Plena puellarum patribus ergastula saeui

Principis. Abducta genitor si uirgine mussans

Tristius ingemuit, non ille impune dolorem

480

Prodidit aut confessa nimis suspiria traxit.

Testis christicolae ducis aduentantis ad urbem

Muluius exceptum Tyberina in stagna tyrannum

Praecipitans, quanam uictricia uiderit arma

Maiestate regi, quod signum dextera uindex

485

Praetulerit, quali radiarint stemmate pila.

Christus purpureum gemmanti textus in auro

Signabat labarum, clipeorum insignia Christus

Scripserat, ardebat summis crux addita cristis.

Ipse senatorum meminit clarissimus ordo,

490

Qui tunc concreto processit crine catenis

Squalens carcereis aut nexus compede uasta

Complexusque pedes uictoris ad inclyta flendo

Procubuit uexilla iacens. Tunc ille senatus

Militiae ultricis titulum Christique uerendum

495

Nomen adorauit quod collucebat in armis.

Ergo caue, egregium caput orbis, inania posthac

Prodigia et laruas olido tibi fingere cultu

Atque experta dei uirtutem spernere ueri.

Deponas iam festa uelim puerilia, ritus

500

Ridiculos tantoque indigna sacraria regno.

Marmora tabenti respergine tincta lauate,

O proceres. Liceat statuas consistere puras

Artificum magnorum opera. Hae pulcherrima nostrae

Ornamenta fiant patriae nec decolor usus

505

In uitium uersae monumenta coinquinet artis ".

Talibus edictis urbs informata refugit

Errores ueteres et turbida ab ore uieto

Nubila discussit iam nobilitate parata

Aeternas temptare uias Christumque uocante

510

Magnanimo ductore sequi et spem mittere in aeuum.

Tunc primum senio docilis sua saecula Roma

Erubuit, pudet exacti iam temporis, odit

Praeteritos foedis cum religionibus annos.

Mox, ubi contiguos fossis muralibus agros

515

Sanguine iustorum innocuo maduisse recordans

Inuidiosa uidet tumulorum milia circum

Tristis iudicii mage paenitet ac dicionis

Effrenis nimiaeque sacris pro turpibus irae.

Compensare cupit taeterrima uulnera laesae

520

Iustitiae sero obsequio ueniaque petenda.

Ne tanto imperio maneat pietate repulsa

Crimen saeuitiae, monstrata piacula quaerit

Inque fidem Christi pleno transfertur amore.

Laurea uictoris Marii minus utilis urbi,

525

Cum traheret Numidam populo plaudente Iugurtham,

Nec tantum Arpinas consul tibi, Roma, medellae

Contulit extincto iusta inter uincla Cethego,

Quantum praecipuus nostro sub tempore princeps

Prospexit tribuitque boni. Multos Catilinas

530

Ille domo pepulit, non saeua incendia tectis

Aut sicas patribus sed tartara nigra animabus

Internoque hominum statui tormenta parantes.

Errabant hostes per templa per atria passim,

Romanumque forum et Capitolia celsa tenebant

535

Qui coniuratas ipsa ad uitalia plebis

Moliti insidias intus serpente ueneno

Consuerant tacitis pestem miscere medullis.

Ergo triumphator latitanti ex hoste togatus

Clara tropaea refert sine sanguine remque Quirini

540

Assuescit supero pollere in saecula regno.

Denique nec metas statuit nec tempora ponit,

Imperium sine fine docet, ne Romula uirtus

Iam sit anus, norit ne gloria parta senectam.

Exultare patres uideas pulcherrima mundi

545

Lumina, conciliumque senum gestire Catonum

Candidiore toga niueum pietatis amictum

Sumere et exuuias deponere pontificales.

Iamque ruit paucis Tarpeia in rupe relictis

Ad sincera uirum penetralia Nazareorum

550

Atque ad apostolicos Euandria curia fontes

Amniadum suboles et pignera clara Proborum.

Fertur enim ante alios generosus Anicius urbis

Illustrasse caput. Sic se Roma inclyta iactat.

Quin et Olybriaci generisque et nominis heres

555

Adiectus fastis palmata insignis abolla

Martyris ante fores Bruti submittere fasces

Ambit et Ausoniam Christo inclinare securem.

Non Paulinorum, non Bassorum dubitauit

Prompta fides dare se Christo stirpemque superbam

560

Gentis patriciae uenturo attollere saeclo

Iam quid plebicolas percurram carmine Gracchos

Iure potestatis fultos et in arce senatus

Praecipuos simulacra deum iussisse reuelli

Cumque suis pariter lictoribus omnipotenti

565

Suppliciter Christo se consecrasse regendos?

Sescentas numerare domos de sanguine prisco

Nobilium licet ad Christi signacula uersas

Turpis ab idolii uasto emersisse profundo.

Si persona aliqua est aut si status urbis, in his est

570

Si formam patriae facit excellentior ordo

Hi faciunt, iuncta est quotiens sententia plebis

Atque unum sapiunt plures simul ac potiores.

Respice ad illustrem lux est ubi publica cellam,

Vix pauca inuenies gentilibus obsita nugis

575

Ingenia obtritos aegre retinentia cultus

Et quibus exactas placeat seruare tenebras

Splendentemque die medio non cernere solem.

Posthinc ad populum conuerte oculos. Quota pars est

Quae Iouis infectam sanie non despuat aram?

580

Omnis qui celsa scandit cenacula uulgus

Quique terit silicem uariis discursibus atram

Et quem panis alit gradibus dispensus ab altis,

Aut Vaticano tumulum sub monte frequentat,

Quo cinis ille latet genitoris amabilis obses,

585

Coetibus aut magnis Laterani accurrit ad aedes,

Vnde sacrum referat regali chrismate signum.

Et dubitamus adhuc Romam tibi, Christi, dicatam

In leges transisse tuas omnique uolentem

Cum populo et summis cum ciuibus ardua magni

590

Iam super astra poli terrenum extendere regnum?

Nec moueor quod pars hominum rarissima clausos

Non aperit sub luce oculos et gressibus errat.

Quamlibet illustres meritis et sanguine clari

Praemia uirtutum titulis et honoribus aucti

595

Ardua rettulerint fastorumque arce potiti

Annales proprio signarint nomine chartas

Atque inter ueteres cera numerentur et aere

At tamen in paucis iam deficiente caterua

Nec persona sita est patriae nec curia constat;

600

Et quodcumque fouent studii priuata uoluntas

Ac iam rara tenet, sed publica uota reclamant

Dissensu celebri trepidum damnantia murmur.

Si consulta patrum consistere conscriptorum

Non aliter licitum prisco sub tempore quam si

605

Ter centum sensisse senes legerentur in unum,

Seruemus leges patrias; infirma minoris

Vox cedat numeri paruaque in parte silescat.

Aspice quam pleno subsellia nostra senatu

Decernant infame Iouis puluinar et omne

610

Idolium longe purgata ex urbe fugandum.

Qua uocat egregii sententia principis, illuc

Libera cum pedibus tum corde frequentia transit.

Nec locus inuidiae est. Nullum uis aspera terret.

Ante oculos sic uelle patet, cunctique probatum

615

Non iussum sola capti ratione sequuntur.

Denique pro meritis terrestribus aequa rependens

Munera sacricolis summos impertit honores

Dux bonus et certare sinit cum laude suorum

Nec pago implicitos per debita culmina mundi

620

Ire uiros prohibet, quoniam caelestia numquam

Terrenis solitum per iter gradientibus obstant.

Ipse magistratum tibi consulis, ipse tribunal

Contulit auratumque togae donauit amictum,

Cuius religio tibi displicet, o pereuntum

625

Assertor diuum, solus qui restituendos

Vulcani Martisque dolos Venerisque peroras

Saturnique senis lapides Phoebique furores

Iliacae matris Megalesia Bacchica Nysi

Isidis amissum semper plangentis Osirim

630

Mimica ridendaque suis sollemnia caluis

Et quascumque solent Capitolia claudere laruas.

O linguam miro uerborum fonte fluentem

Romani decus eloquii, cui cedat et ipse

Tullius, has fundit diues facundia gemmas!

635

Os dignum aeterno tinctum quod fulgeat auro,

Si mallet laudare deum, cui sordida monstra

Praetulit et liquidam temerauit crimine uocem.

Haud aliter quam si rastris quis temptet eburnis

Caenosum uersare solum limoque madentes

640

Excolere aureolis si forte ligonibus uluas.

Splendorem dentis nitidi scrobis inquinat atra

Et pretiosa acies squalenti sordet in aruo.

Non uereor ne me nimium confidere quisquam

Arguat ingeniique putet luctamen inire.

645

Sum memor ipse mei satis et mea friuola noui.

Non ausim conferre pedem nec spicula tantae

Indocilis fandi coniecta lacessere linguae.

Illaesus maneat liber excellensque uolumen

Obtineat partam dicendi fulmine famam.

650

Sed liceat tectum seruare a uulnere pectus

Oppositaque uolans iaculum depellere parma.

Nam si nostra fides saeclo iam tuta quieto

Viribus infestis hostilique arte petita est,

Cur mihi fas non sit lateris sinuamine flexi

655

Ludere uentosas iactu pereunte sagittas?

Sed iam tempus iter longi cohibere libelli,

Ne tractum sine fine ferat fastidia carmen.

Simon, quem uocitant Petrum,

Summus discipulus dei,

Lucis forte sub exitu,

Cum uesper croceus rubet,

5

Curuam uulserat ancoram

Captans flamina linteis

Et transnare uolens fretum.

Nox uentum mouet obuium,

Fundo qui mare misceat,

10

Iactatam quatiat ratem.

Clamor nauticus aethera

Plangens atque ululans ferit

Cum stridore rudentium

Nec quidquam suberat spei

15

Mergendis prope naufragis,

Cum Christum procul aspicit

PaVens turba periculis

Calcantem pedibus mare,

Ac si per solidam uiam

20

Siccum litus obambulet.

Haec miracula ceteri

Vectores pauidi stupent,

Solus non trepidus Petrus

Agnoscit dominum poli

25

Terraeque et maris inuii,

Cuius omnipotentiae est

Plantis aequora subdere.

Tendit suppliciter manus,

Notum subsidium rogat.

30

Ast ille placide adnuens

Puppi ut desiliat iubet.

Iussis obsequitur Petrus,

Sed uestigia fluctibus

Summis tinguere coeperat

35

Et lapsante gradu pedes

Pessum mergere lubricos.

Mortalem deus increpat

Quod sit non stabili fide

Nec calcare fluentia

40

Nec Christum ualeat sequi.

Tum dextra famulum leuat

Sistitque et docet ingredi

Tergum per tumidum freti.

Sic me tuta silentia

45

Egressum dubiis loquax

Infert lingua periculis

Non ut discipulum Petrum

Fidentem merito et fide

Sed quem culpa frequens leuem

50

Voluat per freta naufragum.

Sum plane temerarius,

Qui noctis mihi conscius

Quam uitae in tenebris ago,

Puppem credere fluctibus

55

Tanti non timeam uiri,

Quo nunc nemo disertior.

Exultat fremit intonat

Ventisque eloquii tumet;

Cui mersare facillimum est

60

Tractandae indocilem ratis,

Ni tu, Christe potens, manum

Dextro numine porrigas,

Facundi oris ut inpetus

Non me fluctibus obruat,

65

Sed sensim gradiens uadis

Insistam fluitantibus.

Hactenus et ueterum cunabula prima deorum

Et causas quibus error hebes conflatus in orbe est

Diximus, et nostro Romam iam credere Christo.

Nunc obiecta legam, nunc dictis dicta refellam.

5

Vnde igitur coepisse ferunt aut ex quibus orsum

Quo mage sancta ducum corda illice flecteret arte?

Armorum dominos uernantes flore iuuentae

Inter castra patris genitos sub imagine auita

Eductos exempla domi congesta calentes

10

Orator catus instigat, ceu classica belli

Clangeret, exacuitque animos et talia iactat:

"Si uobis uel parta, uiri, uictoria cordi est

Vel parienda dehinc, templum dea uirgo sacratum

Obtineat uobis regnantibus! Ecquis amicus

15

Hostibus hanc uestro sancte negat esse colendam

Imperio cui semper adest quod laudibus implet?"

Haec ubi legatus, reddunt placidissima fratrum

Ora ducum: "Scimus quam sit uictoria dulcis

Fortibus, Ausoniae uir facundissime linguae,

20

Sed quibus illa modis, qua sit ratione uocanda

Nouimus. Hac primum pueros pater imbuit arte,

Hanc genitore suo didicit puer ipse magistro.

Non aris non farre molae uictoria felix

Exorata uenit; labor impiger, aspera uirtus,

25

Vis animi excellens, ardor, uiolentia, cura

Hanc tribuunt, durum tractandis robur in armis.

Quae si defuerint bellantibus, aurea quamuis

Marmoreo in templo rutilas Victoria pinnas

Explicet et multis surgat formata talentis,

30

Non aderit uersisque offensa uidebitur hastis.

Quid, miles, propriis diffisus uiribus aptas

Irrita femineae tibimet solacia formae?

Numquam pinnigeram legio ferrata puellam

Vidit, anhelantum regeret quae tela uirorum.

35

Vincendi quaeris dominam? Sua dextera cuique est

Et deus omnipotens, non pexo crine uirago

Nec nudo suspensa pede strofioque recincta

Nec tumidas fluitante sinu uestita papillas.

Aut uos pictorum docuit manus assimulatis

40

Iure poetarum numen componere monstris;

Aut lepida ex uestro sumpsit pictura sacello

Quod uariis imitata notis ceraque liquenti

Duceret in faciem sociique poematis arte

Aucta coloratis auderet ludere fucis.

45

Sic unum sectantur iter, sic cassa figuris

Somnia concipiunt et Homerus et acer Apelles

Et Numa, cognatumque malum pigmenta camenae

Idola. Conualuit fallendi trina potestas.

Haec si non ita sunt, edatur cur sacra uobis

50

Ex tabulis cerisque poetica fabula praestat?

Cur Berecyntiacus perdit truncata sacerdos

Inguina, cum pulchrum poesis castrauerit Attin?

Cur etiam templo Triuiae lucisque sacratis

Cornipedes arcentur equi, cum Musa pudicum

55

Raptarit iuuenem uolucri per litora curru,

Idque etiam paries tibi uersicolorus adumbret?

Desine, si pudor est, gentilis ineptia, tandem

Res incorporeas simulatis fingere membris,

Desine terga hominis plumis obducere; frustra

60

Fertur auis mulier magnusque eadem dea uultur.

Vis decorare tuum, ditissima Roma, senatum?

Suspende exuuias armis et sanguine captas,

Congere caesorum uictrix diademata regum,

Frange repulsorum foeda ornamenta deorum.

65

Tunc tibi non terris tantum uictoria parta

Sed super astra etiam media seruabitur aede."

Talia principibus dicta interfantibus ille

Prosequitur magnisque tubam concentibus inflat.

Allegat morem ueterem, nil dulcius esse

70

Affirmat solitis populosque hominesque teneri

Lege sua: "Sicut uariae nascentibus "inquit

"Contingunt pueris animae, sic urbibus affert

Hora diesque suis, cum primum moenia surgunt,

Aut fatum aut genium, cuius moderamine regnent."

75

Addit et arcanum rerum uerique latebras

Prosperitate aliqua deprendi posse secundi

Per documenta boni, si sint felicia quae quis

Experiendo probet; cessisse parentibus omne

Idolium semper feliciter et pede dextro.

80

Enumerat longi uim temporis; excitat ipsam

Crinibus albentem niueis et fronte uietam

Ore reposcentem querulo sua numina Romam:

"Libera sum, liceat proprio mihi uiuere more.

Ecquis erit qui mille meos reprehenderit annos?

85

Vno omnes sub sole siti uegetamur eodem

Aere, communis cunctis uiuentibus aura.

Sed qui sit qualisque deus diuersa secuti

Quaerimus, atque uiis longe distantibus unum

Imus ad occultum. Suus est mos cuique genti,

90

Per quod iter properans eat ad tam grande profundum."

His tam magnificis tantaque fluentibus arte

Respondit uel sola Fides doctissima primum

Pandere uestibulum uerae ad penetralia sectae.

Nam cum diuinis agimus de rebus, et illum

95

Qui uel principio caruit uel fine carebit

Quique chao anterior fuerit mundumque crearit

Coniectare animo contendimus, exigua est uis

Humani ingenii tantoque angusta labori.

Quippe minor natura aciem si intendere temptet

100

Acrius ac penetrare dei secreta supremi,

Quis dubitet uicto fragilem lassescere uisu

Vimque fatigatae mentis sub pectore paruo

Turbari inualidisque hebetem subcumbere curis?

Sed facilis fidei uia prouocat omnipotentem

105

Credere, qui bona non tantum praesentia donat,

Sed uentura etiam longisque intermina saeclis

Promittit, ne totus eam resolutus inane

In nihilum pereamque breuem post luminis usum.

Muneris auctorem ipso de munere pendas.

110

Aeterna aeternus tribuit, mortalia confert

Mortalis; diuina deus, peritura caducus.

Omnia quae tempus peragit quaeque exitus aufert

Vilia sunt breuitate sui, nec digna perenni

Largitore, cui propria est opulentia numquam

115

Desinere idque homini dare quod non desinat umquam.

Nam, si corruptum corrumpendumue deus quid

Praestat habetque nihil quod sit pretiosius istis,

Pauper et infirmus et summo indignus honore

Et non omnipotens sed inanis numinis umbra est.

120

Hac ratione fides sapienter conicit, immo

Non dubitat uerum esse deum qui quod sumus et quod

Viuimus illaesum semper fore, si mereamur,

Nos sperare iubet."Caelestia si placet "inquit

"Scandere, terrenas animo depellite curas.

125

Nam quantum subiecta situ tellus iacet infra

Diuiditurque ab humo conuexi regia caeli,

Tantum uestra meis distant mundana futuris,

Dira bonis, scelerata piis, tenebrosa serenis.

Quidquid obire potest fugiatis censeo, quidquid

130

Naturae ratione capit uitium atque senescit,

Pro nihilo, in nihilum quia sunt reditura, putetis.

Cuncta equidem quae gignit humus quae continet ipse

Principio institui, nitidoque insignia mundo

Ornamenta dedi speciosaque semina finxi.

135

Sed tamen esse modum uolui parcisque fruenda

Moribus indulsi, quantum moribundus et aeger

Corporis ac uitae uolucris sibi posceret usus,

Non ut captus homo studiis et inaniter ardens

Duceret omne bonum positum in dulcedine rerum

140

Et specie tenui, quas currere tempore iussi.

Atque aeuum statui sub quo generosa probarem

Pectora, ne torpens et non exercita uirtus

Robur eneruatum gereret sine laude palestrae.

Illecebrosus enim sapor est et pestifer horum

145

Quae dum praetereunt miro oblectamine mentes

Implicitas uinctasque tenent. Vincenda uoluptas,

Elaqueanda animi constantia, ne retinaclis

Mollibus ac lentis nexa et captiua prematur.

Luctandum summis conatibus, inter acerba

150

Sectandum uirtutis iter, ne suauia fluxae

Condicionis amet, nimium ne congerat aurum,

Ne uarios lapidum cupide spectare colores

Ambitiosa uelit, ne se popularibus auris

Ostentet pulchroque inflata tumescat honore

155

Ne natale solum, patrii ne iugera ruris

Tendat et externos animum diffundat in agros

Et ne corporeis addicat sensibus omne

Quod uult aut quod agit, ne praeferat utile iusto,