Heptateuch poet, Exodus

Interea uarios agitant dum tempora cursus

Et noua succiduo surgit de germine proles,

Iosepique obeunt nati prolesque sequentum,

Diuersosque nouat tellus Memphitica reges.

5

Notio cuncta perit nec uatum nomina prosunt

Eximie dilecta prius. sed munere sancti

Tutantis populum domini numerosa creantur

Corpora et inmensa densentur nube phalanges.

Quae metuenda sibi postquam rex uidit Aegypti,

10

Talibus affatur socios, dum permouet ira:

"En pubes captiua prius contentaque uictu.

Porrexit quem parca manus, <en >longa cohortes

Iam legione ciet et solis non tumet armis,

Pugnaci uirtute prior, uultusque minaces

15

Et subiecta gerit. quid, si nunc tela capessit

Hostibus aut societ sese. qua mole duelli

Aegyptus uastata cadet quantasque ruinas

Sublimes facient conuulsis moenibus urbes?

Quin potius dura frangantur sorte laborum

20

Inmensasque leuent substructis molibus arces,

Ne redeat uacuis spes libertatis amissae."

Haec ubi dicta, uiros sollertes praeficit illis,

Vt muros turresque nouent portasque minaces

Conisi caelo iungant. quis casibus acti

25

Oppida sudato condunt nonnulla labore,

Ramassum, Pythona dehinc, et nomine Solis

Etonum insignem. sed mirum, quo mage tristi

Laborum sub fasce fuit, hoc cuncta iuuentus

Fortior emicuit, ueluti feriata maneret.

30

Terretur magis atque magis rex toruus Aegypti

Exitioque uouet nondum sua iussa timentes,

Praecipiens mais, pariant cum germina fetae,

Extinguant perdantque mares, nec poena † referre

Ad maritas, si iuratae despecta relinquant:

35

Quarum Phua fuit socia cum Sephora dicta.

Quae terrore dei timida inter corda locato

Ductoris tempsere minas atque, adfore iussae,

Hebraeas nullo dicunt solamine fultas

Maturos propere consuesse effundere fetus.

40

Quae propter domini meruerunt dicta fauorem,

Consuetis sese gaudentes condere tectis,

Dum dominum toto laudantes corde uerentur.

Vertitur imperium proceris populusque monetur

Progenitos Nili pueros mersare fluento.

45

Paret turba duci nascentes flumine mergens.

Quos inter motus Leuites coniuge ducta

Progenerat pulchro candentem corpore natum

Conspicuisque genis, magnaque extinguere uitat

Futurum cum forma uirum, ne forte necetur,

50

Occultumque fouet iam trinis mensibus actis.

Sed metuens poenam, ne fraus admissa pateret,

Expositum mittit tristis, quo rauca fluenta

In pronum deferre queunt. cum remige carent.

Hunc germana procul uisu custodit acuto,

55

Quantum acie possunt oculi seruare sequentes,

Vt casum expositi possit narrare parenti.

Sed tum, plausibiles dum captat laeta natatus,

Pedisequis comitata suis se filia regis

Flumine tinguebat placido corpusque lauabat.

60

Adspicit haec modicam tumida super aequora lintrem

Cupitamque iubet praedam deferre ministras.

Illae alacres, ut laeta subest pubentibus aetas,

Inpositum cymbae referunt coramque locantes

Materno efficiunt sensu gaudere puellam.

65

Quae cupiens seruare sibi tam dulcia formae

Gaudia et eximiae praestantem frontis honorem

Hebraea de plebe palam, quae conforet altrix,

Imperat acciri, puerique haec cura sorori

Inditur. illa uocat nulla iam fraude parentem

70

Sollicitam, cui nata ducis sua pignora laetae

Redderet, adposito nutricis nomine matri.

Adcreuit raptimque puer prorepsit ad annos,

Primaeuo qui flore uirent, et deditus aulae

Pignore pro uero natae Pharaonis habetur.

75

Accipit et nomen Musseos, quod foret undis

Exemptus querulis, modico fluitante faselo.

Ille autem ingenii monitus cordisque secutus

Cognatam lustrare parat circum oppida gentem,

Quae duro praesente iugo se maesta coquebat.

80

Forte uiae medio Pharia de plebe tuetur

Clamosa cum uoce uirum multare gementem

Hebraeum quendam, sortemque exosus iniquam.

Omnia conlustrat nullumque hic adfore cernens,

Qui testis conperta loco depromere possit.

85

Calce ferit fusumque ingesta condit harena.

Inde alios Iudaea uidet de gente minantes

Iurgantesque uiros ac, dum se sedulus offert

Infirmamque iuuat partem pacemque reducit,

Excipit irato missas de pectore uoces:

90

"Quid celsa ceruice tumes, ceu principis alti

Sceptra regas scriptaeque fremant, te praesule, leges?

Aut fortasse paras subito me perdere leto,

Vt Pharium hesterna iuuenem sub luce necasti?"

Haec fuerant ut dicta, ducis deportat ad aures

95

Fama loquax, uatemque fugat rex feruidus ira.

Ille solum uertens puteum peruenit ad altum,

Madia quem tellus habet, qua sede sacerdos

Iothorus degens natarum germina septem

Ediderat densaque domum de stirpe replerat.

100

Hae molles commissa sibi cum cura bidentes

Seruabant lymphasque cauo de fonte trahebant:

Infirmam sed forte manum sexumque pauentem

Pastores trusere procul, quas sistere contra

Nequaquam audentes promptasue opponere palmas

105

Vindicat et riguas Moses adiungit ad undas

Expletasque fouet pecudes tectisque remittit.

Puellae genitore satis mirante reuersae

Anterius solito promptimque ad iussa locutae

Accitum iuuenem paterna ad limina ducunt.

110

Qui procera uiri metitus lumine membra

Maioremque animum forma coniungere natae

Gaudet et eximia cernit de stirpe nepotes.

Sephora nam propero Gersamum sedula partu

Progenerat fratremque dehinc Eleazaron edit.

115

Gersamus externa signat regione creatum

Ereptumque ducis rigidi Eleazarus irae.

Haec inter dux morte cadit captiuaque pubes

Pressa malis dominum multis plangoribus egit

Intuitus conferre pios plebemque tueri:

120

Dum memor in saeclum secum sua dona reuolui

Iam dudum promissa bonis, quae tempore coepi

Audierat uentura suis Abramus et una

Isacus lectusque dehinc ad sancta Iacobus.

Iamque deum mitem tutellam fundere caelo

125

Gens oppressa uidet, dum pacem poscit ab altis.

Ac dum lanigeras soceri per rura bidentes

Moses solus agit, sacrati ad culmina collis

Deuenit, Hebraea quem dicit lingua Chorebum,

In quo conspicua flammarum lampade cernit

130

Procuruam fulgere rubum neque ignibus uri.

Permotus nouitate rei disquirere gaudet,

Fomite quo tandem tam clara incendia surgant.

Dumque pauens tacite se iam iam conminus offert,

Inclita siderei prohibetur uoce tonantis

135

Incessu properare cito; sed sistere gressum

Et tegumenta pedum geminis mos demere plantis

Cogitur: et paret sacratae ob culmina terrae.

Mox timor ingreditur sensus lumenque caligat

Lumine de nimio, dominum quia cernere non est

140

Fas cuiquam, uultumque simul atque ora retorquet.

Tum uos missa sonat, qua se rex inclitus infit

Esse deum procerum, dudum quos diximus esse

Credentum uitaeque duces. tum talia subdit:

"Iam comperta mihi totoque <et >lumine uisa

145

Plebis uota meae, uastis quae molibus urbes

Extruit et duris operum sudoribus acta

Aegypti sublimat opes et non sua regna;

Seruili dum mente pauet, crebroque dolore

Angitur, arbitrio dudum subiecta nocentum,

150

Atque ideo huc ueni celso degressus olympo,

Vt tuear tollamque meos de sede Canopi,

Magnarum largitor opum terraeque feracis,

Quam nunc multimodis opimam frugibus audax

Channanaeus habet Cethaeo et iunctus Amorreus,

155

Pherezaea manu Gergessorumque sequente,

Quamque simul Iebusa colit Euaeaque pubes.

Dulcibus hic scatebris opimo e flumine mella

Albenti cum lacte fluunt; haec dona daturus

Electis te pono ducem, te pergere mando

160

Regis ad optutus, ut quae sunt iussa renarres.

Ac ne, praetrepidus coeptu, infirmere sub actu,

Tecum semper ero. qui libertate reuersa

Hoc in colle mihi sensu pareatis ouanti."

Haec ubi detonuit dominus, fiducia uatem

165

Parua tenet primum, mox nomen quaerit aeternum

Quod habeat dominus, ut signum Iudaea noscat

Principis inpositi. saluator talia iungit:

"Ille ego sum qui sum, sic dices, et super <astra >

Qui uiget, estque deus uestrorum a stirpe parentum:

170

Immensus ubicumque deus gentesque per omnes,

Viuorum per saecla sator non luce carentum.

Hoc mihi nomen inest, senibus hoc fare coactis;

Qui tum pacificas dimittant dicta per aures.

Ingressique simul regis Pharaonis in aulam

175

Israhelitarum dominum iussisse superne

Dicatis, ut trina die deserta per arua

Incedat Iudaea phalanx et munera sancto

Immolet apta deo ritumque obseruet auorum.

Namque meam plebem tumidus laxare tyrannus

180

Post cladem pestemque uolet, quae crebra profundo

Mittatur caelo, multis uariata periclis.

Quin etiam fuerit cum facta licentia uobis.

Vt iussum carpatis iter, tum femina poscat

Vicinam notamue sibi, quae diuite censu

185

Aegyptus nunc mollis habet, petitaque sumat,

Vt legio informes heremi ducenda per agros

Nobilibus spoliis uacuatam linquat Aegyptum."

Post haec signa petit uates, quae forte labantes

Confirmare queant animos, si lumine cerni

190

Non credant potuisse deum tam candida fantem.

Praecipitur lentam propere dimittere uirgam

Et laxare manu; quam postquam terra recepit

Spumeus in spiram tractu se colligit anguis

Terrorem incutiens proceri; quem prendere cauda

195

Iussus in antiquam redigit reuocatque figuram.

Inde manum sinibus condens candore niuali

Protulit, atque iterum tectam deprompsit: et olli

In speciem reuoluta suam. tum deinde monetur,

Haec si parua forent, sumptam de flumine lympham

200

Fundere et albentem rubro mutare cruore.

Nec minus obniti uates tenuemque loquellam

Dicere, et obstrictam nodis uix promere uocem,

Quod cordis secreta uelent; nil denique dignum

Esse sibi, quod mens hominum subnixa sequatur.

205

Arguitur nullum, domino nisi dante, politis

Sensibus effari, nec longa silentia mutos

Rumpere, ni dominus laxaret uincula linguae;

Tempora qui reserat surdis. qui lumina caecis,

Videntumque aciem qui pura luce serenat.

210

"Vade, ait, et plena confisus fare loquella,

Nobilis eloquio sensuque ad uerba rotundo."

Sed dum saepe deum poscit aliumque precatur

Substitui subdique <sibi >, conmouit in iram

Insignem pietate deum, qui concitus infit:

215

"Germanus est ecce tuus limata facundus

Ora gerens notusque mihi, Leuita creatus

Ille tribu, certo quem dicunt nomine Aronem."

Ilicet abscedit uates soceroque fatetur

Sese reuersurum fratresque inuisere uelle

220

Iudaea de gente satos. hic flectitur ille

Et salua pietate iubet discedere laetum.

Ille alacris secum natis et coniuge sumpta

Mandatum praecepit iter; fessusque uiando

Dum refouet uires, gelida declinis in umbra,

225

Angelus ecce uenit domini mortemque minatur.

Sephora sed silicem digitis rimatur acutam

Praeputiumque secat teneri mox sedula nati;

Cumque pedes coram sancti se prona dedisset:

"Sistatur cruor iste, canit, de uulnere parui."

230

Cuius ad eloquium sanctus discessit ad astra.

Iamque inopis heremi uates calcabat harenas,

Cum subito imperio domini mandantis Aronus

Sacratum ad montem fraterno occurrit honori

Coniunctique simul gaudentes basia figunt;

235

Alternasque iuuat mentes sermone sequaci

Pandere quemque sibi, quae sint facienda uel acta.

Ilicet eloquio domini coniungit uterque

Sinceram firmamque fidem, pariterque uadentes

Accitis dicunt senibus, sententia quae sit

240

Mandatumque dei; signisque ex ordine factis

Credidit optatam populus remeasse medellam.

Et genua inflectens dominum subnixus adorat.

Pergitur ad regem, caeco nil corde uidentem

Credentemue deo, quem notum non fere dixit

245

Esse sibi, populum dura sub lege cohercens

Imperioque truci; dum crescit cura laborum

Et geminatur opus pondusque adiungitur ingens

Lateribus crudis, quos solis lampada tostat.

Quin etiam paleas rimosae ad uincula terrae

250

Madentisque luti solitas miscerier aufert,

Vt plebs fessa malis animos deponere mallet

Exiliumque pati. quae dum confecta maerore

Verberibus agitur duris, effudit in ipsos

Iurgia pontifices, adflictam se fore clamans

255

Acre magis, postquam inmodicis sermonibus usi

Seruitium miserum pro libertate pararint.

Haec ut dicta sibi domino suggessit aeterno

Mitificus uates, haec rursus uerba receptat:

..............................

260

"Ecce deum regis Pharaonis te fore iussi,

Germanumque tuum studio seruire prophetae

Et parere tibi. tu dices cognita fratri;

Ille canet regi, ut plebem emittere curet."

Iamque pius uates bis quadraginta per annos

265

Pacificam uitam mortali in carne terebat.

Hi dum sanctificis regem mollire loquellis

Percupiunt et signa nouant, nil lubricus anguis

Proiecta factus uirga, nil sanguine rubro

Mutati cogunt amnes, nil mobilis unda.

270

Piscibus extinctis tristi uitiata fetore,

Idcirco quoniam cantu succincta sinistro

Mens profana uirum paribus callebat in actis.

Quin etiam similes faciunt prorepere ranas

Qua tellus, qua fluctus erat, paribusque creantur

275

Magorum canore modis, quas uoce crepanti

Cuncta coaxantes studuit depellere uates,

Fluminibus tantum non passus defore suetas.

Oblatum id regi, si pestem euadere uellet

Orantis per uota senis, ut deinde liqueret

280

Non alium regnare deum: lux crastina caelo

Redditur atque eadem cunctae de morte necantur

Congestaeque simul odio soluuntur acerbo.

Gignuntur scinifes propere per corpora cuncta

Quadrupedum hominumque <simul >tellusque repletur.

285

Hoc etiam Chaldaea cohors molita fatetur

Esse manum domini, curamque omittit inanem.

His actis cynomyia fluit, quae musca canina

Dicitur, et uatis conpleuit nutibus omnes

Exspatiata locos solique haut cognita Gessae,

290

Quae tum terra fuit Iudaeae commoda genti,

Traxit inexhaustos, quacumque est acta, dolores.

Tum uero uictus Pharaon abscedere mandat,

Et quocumque uelint migrantes promere gressus,

Ac uotis seruire deo; pariterque precatur,

295

Vt praesens nimiumque malum discedat ab aruis

Aegypti tandemque deus clementior adsit.

Nec mora: cum subiti mittuntur funera leti

Coniunctimque necant omnes. sed cornea fibra

Quae fuerat in rege, redit: mox mittitur una

300

Iumentis gregibusque lues mortesque sequentes,

Iudaea perdente nihil. tum cassa fauilla

Fornacis deprompta sinu uibratur in astra

Arentesque ciet papulas per membra uirorum

Vesicasque cauas, nulloque exsorte relicto

305

Omnimodis gregibus generant tormenta per agros.

Sed renouata mali facies instabat inerti

Nequiquam regi, quo laus sublimior esset

Mutantis tot monstra dei: ecce inter et ignes,

Fulgura quos iaciunt, et celsi murmura caeli

310

Quae domino mandante crepant, decurrit ab astris

Grando minax passimque rotat frigentia tela,

Quae densa de caute uolant, hominesque carentes

Tegmine tectorum conliso [et ]corpore trudit

Atque necat cunctumque pecus; et cortice rupto

315

Debilitat siluas libroque extinguit arente,

Inuisitata prius saeclisque incognita priscis.

Triticeas segetes nondum pubentibus herbis

Atque alicam modo strauit humi; nam cetera mersit,

Quae conspersa solo nondum deprompserat occa.

320

Haec etiam amittit uires poscente propheta,

Perspicuo remeante die; quia pectore fracto

Debilis orarat ductor, dum crimina pandit

Ipse sua iustumque deum denarrat in altis.

Ecce iterum insano rigidantur pectora sensu

325

Viuentis ad damna ducis peiora laturi,

Nec sociis credit casum pereuntis Aegypti.

Sed tamen inflexus modice largitur eundi

Ius, uacuis rerum, uitae quas conparat usus.

Non patitur uates censumque expostulat omnem

330

Quadrupedumque greges; sed iusta oratio non est

Auribus inuitis. haec propter pellitur extra,

Fratre simul truso. tum uentus flamine multo

Auster adest fuscatque diem noctisque per umbram

Inmodico glomerat uiridantes terga locustas,

335

Quae, quidquid madidum suco per frondea tecta

Reppererant, mandunt herbasque in caespite laetas.

Haec deinde metu regis poscente necantur

Congestaeque simul Rubra merguntur in unda.

Haec ubi pro paruis toruus rex despuit ore,

340

Nox omnes delapsa tenet uastaeque procellae

Includunt cohibentque uiros, pariterque diebus

Occulti mansere tribus nullusque propinquum

Vidit et ex inopi potuit consurgere lecto,

Cum Iudaea manus mundo frueretur aperto

345

Nullis tacta malis. quin et cursantibus ipsi

Innocui tacuere canes pressoque latratu

Intrepidi lambunt caudae de uerbere crura,

Nonnumquam in dominos posita formidine saeui.

Non tamen his damnis regis sententia cedit

350

Increpitatque fremens uatem mortemque minatur,

Quod pecora et totum uellet conuerrere censum.

Iamque deus piceo noctem fuscarat amictu,

Occultam meditans densa inter funera plagam,

Cum subita intereunt morte, quos partibus almae

355

Ediderant primis, modico discrimine leti.

Ipsius <a >solio regis, cunctosque deinde

Quacumque de stirpe uiros pecudesque ferasque.

Ilicet horrisonas uoces dolor excitat ingens,

Omnia tecta fremunt, resonant plangoribus urbes.

360

Tum uero incumbunt omnes detrudere plebem,

Iudaeum quae nomen habet, ceu causa malorum

Illa foret meritis, censusque et cuncta supellex

Traditur et nullum putatur hinc fore damnum:

Innumerique greges pecudum comitantur euntes.

365

Ergo abeunt ducente deo, qui praeuius ibat,

Contentisque uehunt umeris commercia uitae.

Iamque quater centum mundus consumpserat annos,

Atque quater denos pariter, si summa putetur

Temporis emensi, quo farris cura parandi

370

Iacobus Pharias uenit mansurus ad urbes;

His deus expletis tandem miseratus ab alto,

Sustulit indomito plebem laudabilis hosti.

Illa dies primo censetur munere paschae,

Sacrataeque deo ducuntur gaudia noctis,

375

Septenique dies, anno redeunte, beati

Otia lenta ferunt curaque omittitur omnis;

Nemo solum uertit curuique inmunis aratri

Sopitur per festa labor seruique laetantur

Libertate pari omnisque est actio uitae

380

Iungere corda deo stratisque incumbere lectis

Et dubios inferre cibos, quos ditibus aruis

Felix terra creat, agnusque adsumitur albens,

Mensibus explicitis, bissenos quos facit annus,

Integer et toto grege mollior: hoc simul omnes

385

Mandere lex adigit sanctaeque adponere mensae

Ossibus intactis cuiusque e sanguine postes

Tinguere mundificum tutamque adquirere uitam.

Ius omnes commune tenet atque aere parati

Et locare manus soliti praeputia ponunt

390

Festiuosque cibos agni de uiscere sumunt,

Nec quidquam superesse licet; si rara corona

Omnia non carpsit, uicinum adiungere fas est.

Fermento carent panes mollisque farina

Fontibus admixtis tenues formatur in orbes.

395

Azyma quos memorant patrio sermone loquentes.

Ista haec sacra fiunt cunctis redeuntibus annis.

Quattuor atque decem postquam decurrere luces

Mense nouo cernunt homines ratione magistra,

Sollicitaque sinus constringunt cura fluentes.

400

Intenti, ceu signa canant bellumque geratur,

Armataeque manus baculorum robora gestant.

Insuper arripiunt pallentis gramen hysopi

Deuotaque manu sacrato in sanguine mersant

Excussumque procul foribus conspergere gaudent.

405

Postibus ut caris concrescat nobilis unda,

Quae uetat introitum temptantis sancta maligni.

Iamque gradum ad quintum generis descenderat ordo,

Cum, deserta petens, Rubrum ueniebat ad aequor

Cara deo pubes bustisque exempta Iosepi

410

Ossa gerens, uero qui quondam dixerat ore

Serenos domini intuitus dextramque benignam

Venturam caelo libertatemque laturam.

Sochotumque dehinc ueniunt Othumque relinquunt,

Ignotas monstrante uias per deuia Christo.

415

Qui cum mane nouo lucem pandebat ab astris,

Ante uolans niuea sulcabat sidera nube

Candentemque iubar fuscata per aethera solem

Nocte tegens, claro fulgebat crine cometae.

Pauleum deinde petunt, cui Magdola tellus

420

Iungitur obuerso confinis Bellisephoni.

Hic animum regis dominus formidine priuat,

Praetumidos acuens sensus mentemque ferocem;

Vt populum fugitare magis, quem miserat ipse,

Diceret atque suas acies in bella moueret

425

Praecipites. facili credens conamine iungi

Posse uiros, quos error agat, quos deuia tardent.

Ergo alacris in bella ciet ceu parua phalanges

Ferratos agitans currus, quos axe uolante

Trinus miles agit, uolucrem dum surgit in hastam,

430

Nunc humilis, nunc uentosas sublimis in auras,

Terroris fraudisque capax, quia uerbere crebro

Pulsati sternunt acies. quae comminus obstant,

Cornipedes pulsumque rotis feruentibus addunt.

Incita quas uariis adsultibus ungula uersat.

435

Iamque <iter >adcelerans procurua ad litora Rubri

Marmoris admorat socias in bella quadrigas,

Cum Iudaea manus confestim lumine uerso

Respicit inmensas acies camposque per omnes

Ferratos lucere uiros, geminique timoris

440

Mole pari saepta, dum pontum cernit et hostem

Oppositum, duris in uatem uocibus usa

Haec memorat: "Quae tanta fuit fiducia, ductor,

Roboris insueti cognatam perdere plebem

Ac deserta sequi Rubrumque opponere captis

445

Oceanum? quid maesta quidem, sed tuta ferentes

Pondera ab inuisa nequiquam tollere Aegypto?

Nonne fuit satius tristes Pharaonis aerumnas

Funestasque pati leges? non seruitus illa

Libertate fuit melior, quae subdita fraudi

450

Praeponit tolerata prius et dulcia ducit,

Inuisitata sibi quotiens peiora sequuntur?

Diximus hoc dudum, cum nos ad uota uocares

Inmenso reddenda deo: stat tutius illic

Viuere consuetos seruitutemque molesti

455

Sustentare iugi, quam nunc decumbere leto

Squalentes inter campos terramque relictam,

Dum trepido in casu pelago terremur et hoste."

At uates nulla rerum formidine uictus

Et potius uentura uidens haec disserit ore:

460

"Soluite mordaces curas animosque serenos

Induite, o socii, rectoque aduertite uisu,

Quanta salus uobis celsis referatur ab astris,

Sublimi tribuente deo. quos agmine denso

Cernitis instantes, post hanc inuisere lucem

465

Haud licitum est uobis, quos mortis tempus adurget.

Namque deus celsa bellator dextera pugnat

Subiectosque regit, tacita dum stringitis ora."

Haec ubi disseruit prouectum dicta secuntur.

Ante uolans nam castra uirum sese angelus aufert

470

Pone locans, fuluaque dehinc posterga columna

Sistitur et medio discernit limite ualla

Castrorumque situm, noctemque infundit opacam

Candenti de sede deus bellumque frementes

Pax inopina fouet motusque eliminat omnes.

475

O nimium felix, celsis cui misit ab astris

Munimenta deus, candens cui militat aether

Et coniuratae ueniunt ad proelia noctes!

Hinc procerem mandata dei depromere uirgam

Protenta iussere manu Rubrumque superne

480

Despectare fretum. quod postquam rite peractum est,

Auster uentus adest, totis qui flatibus usus

Per tacitam noctem feruentes ebibit undas

Siccauitque fretum, medius ut trames apertus

Panderet inlaesum patefacto in aequore cursum,

485

Cum bibulas refugus nudasset pontus harenas.

Ergo ubi festinum pelagus discesserat, illos

Curuata in montis faciem circumstetit unda

Accepitque sinu patulo misitque per altum.

Quod licitum credens Pharao, dum comminus instat,

490

Ingreditur calcatque salum; sed tarda repente

Plaustra gemunt totoque in terram pectore proni

Cornipedes genibus nequiquam pondera trudunt,

Quae penitus uincto nequibant axe moueri.

Illicet exsangues inmensaque compede uincti

495

Festinam temptare fugam rursumque reuerti

Nitentes uano stimulant terrore iugales.

His aliud maius miseris multoque tremendum

Ingeritur magis et sensus adfligit inertes.

Namque fretum dubios solitum conlidere fluctus

500

Discretas coniunxit aquas undasque tumentes

Miscuit et totam fundo demersit Aegyptum.

At Iudaea cohors fluitantia corpora cernens

Hostili de parte uirum currusque natantes

Armaque et obliquum quidquid torquetur in hostem,

505

Suspexit timuitque deum sensuque fideli

Credidit imperio domini uatemque sacrauit,

Cantica dum psallit Moysetis dulcia uerbis:

"Cantemus domino deoque nostro,

Cui <sit >gloria cum honore pollens.

510

Sese magnificis decorat actis.

Dum currus celeres Aegyptiorum

Iunctis equitibus grauique turba

Rubri marmoris enecat fluentis.

Adiutor ualidus meae salutis

515

Plebem de medio tulit profundo,

Custos et genitor salusque uera!

Hic est, hic dominus meus et altor!

Ipsum conspicua sacrabo laude,

Qui est progenitor mei parentis.

520

Ipsum uocibus arduis fatebor,

Qui bellum tulit obruitque fortes.

Dignus nomine quo deus uocatur.

Saxis adsimiles grauique plumbo

Vastis fluctibus abdidit cohortes,

525

Quas rex Niliacus in arma cogens

Praedae participes minax canebat:

Nostris dum iugulis recludit enses

Et strictum rotat excutitque ferrum,

Dicens: "Corripiam eos fugaces,

530

Praedam partiar obruamque uictos

Et cum gloria nobilis duelli

Quaesitam meritis tenebo palmam."

Haec dum commemorat sibique fidit,

Cunctis perniciem suis parauit.

535

Nullus est similis tibi, creator,

Factis maxime, principumque princeps

Ingens subsidium tuis dedisti,

Gentes quod metuunt Philistinorum

Edones etiam Moabitaeque,

540

Quorum perniciem tremunt Chananni,

Donec hic populus tibi redemptus

Montem conspicuum deoque sanctum

Scandat perpetuis heres tropaeis."

Haec paribus iterata modis plaudente corona

545

Cantarunt matres, uatis dictante sorore

Tympana pulsantes digitis, dum consona dicunt.

Ilicet intrepidi postquam Pharaonis iniqui

Subuersam uidere manum. per deuia tendunt,

Quae Surum sunt dicta prius, siccumque per aestum

550

Arentes triuere dies; quos lumine trino

Feruidiore coma torrebat lampada solis.

Defessi Myrram ueniunt tristique sapore

Vndantes cernunt latices, quos pectore fesso

Libantes longe iaciunt; quia praegrauis unda

555

Obsessas fauces sensu torquebat amaro.

Quod uitium propter fontem cognomine signant

Et fremitu denso uatem liquentia poscunt

Flumina, quae calidos possint mollire uapores.

Ille deum poscit; nam qua licentia fluctus

560

Gigneret, astrigera dominus nisi mitteret aula?

Confestimque capit quo sedat tristia lignum

Pocula, et infecto perfundit melle fluores.

Illic iusta deus, librato examine lancis,

Iura dedit, temptans procerem, dum talia dicit:

565

"Si mea quaeque memor sincero in pectore dicta

Sumpseris, ut facias, quae sint accommoda uitae,

Corde gerens mandata dei, nil triste per aeuum

Perpetiere tuum, nec te iactura grauabit

Damnorum morbique trucis; distabis ab omni

570

Clade mali, quaecumque feram uastauit Aegyptum.

Quandoquidem ego sum dominus, qui pectora curo

Et sanos praestare queo."post Elima uentum est

Fontibus inriguam, bis sex qui forte meabant

Frondentes inter palmas, quae uertice celso

575

Motabant septem denos per nubila conos.

Ac postquam ad Sinum positis sunt otia castris

Trita uiris, quintoque dehinc decimoque uiantes

Deproperant per opaca die, de mense secundo,

Extremam gemuere famem, dum uocibus altis

580

Obiurgant uexantque ducem: "Quae tanta malorum

Causa fuit? quaeue esse potest? quae tristior esse

Praeualeat, quam dira fames, quam spiritus ardens

Arentes inter fauces mortemque praesentem,

Quae dilata grauat plus quam quae comminus instat?

585

Atque utinam nobis letum sors una dedisset

Aegypto positis tum, cum substantia uictus

Larga fuit cunctis. nullo mussante seorsum,

Quod desint alimenta sibi? nunc degimus istic,

Est ubi uita grauis, etiam si tristia non sint.

590

Ergo ualet quisquam squalentes inter harenas

Inuisum tolerare diem. solemque calentem

Siccus ferre potest, nulla quem temperat umbra?

Quin potius, si nostra mouent discrimina sensus,

Dux grandaeue, tuos. Nilum Pharumque rogamus

595

Redde tuis, cunctosque dehinc iterare labores

Poscentes permitte uiros, quia tristius esse

Accisis nil posse cibis sententia nostra est,

Et saturos seruire iuuat."post talia dicta

Profatur uates, socio sermonis Arone:

600

"Quid tantum indomito uoces iactare tumultu

Et proceres uexare iuuat? quid poscere uictum,

Quem solus praestare potest, qui sidera fecit?

Sed tamen occidua cernetis lampade solis

Esse deum, uobis cuius pro munere panis

605

Mittitur e caelo; qui uos, Mareotide fusca

Inplicitos dudum, laetos nunc mittit ad agros.

Quare agite et primo redeuntis lumine solis

Insuetas libate dapes mannamque caelestem.

Iurgia nam populi. nostris non congrua factis,

610

In dominum sunt missa magis, qui pascere sueuit,

Quidquid alit, longoque educit saecula pastu."

Haec ubi disseruit. dominus de nube superna

Emicuit meliore die uictumque caelestem

Despondit cunctis, quem messis nescia fraudis

615

Progenerat nulloque extinguit semina fuco.

Inde ubi iam croceo radiauit uesper ab axe,

Crebra niuis ritu caelo delapsa coturnix,

Congerie cumulata graui, camposque iacentes

Castrorumque situm cunctis mirantibus inplet.

620

Quin etiam primo cum se lux reddidit ortu,

Niuosos dat manna cibos, quae farre minuto,

Sunt coriandra uelut, totis defluxit ab astris.

Quam iussi carpsere manu ratione legendi

Certa uiri, ne quis forsan plus condere mallet.

625

Quam iusti mensura cibi est, quae sufficit uno

Quoque die, nec uana iuuat sollertia quemquam

Plus iusto posuisse domi; nam sole calente

Putria multimodo uitiantur uerme polenta.

Hoc solum nequeunt geminae disperdere luces,

630

Quae festo mandenda die parasceua prompsit.

Quem sanctum iubet esse deus nullumque laborem

Sustentare homines, quotiens lux illa recurrit.

Sabbata quae memorant lentae concessa quieti.

Quin etiam cunctis penitus haec cognita res est,

635

Septima quaque die nullum descendere uictum,

Caelestis quem messis habet: quia cura sagaci

Progressi per rura uiri camposque iacentes.

Nil praeter undantes uentorum flatibus herbas

Intuiti sinibus uacuis referuntur ad aedes.

640

Ac ne forte dei tantum monumenta uiderent

Ad quos missa fuit melliti muneris esca.

Clauditur auratae quiddam munimine thecae

Quod uideat generanda manus olimque futura

Ac uenerata deum uictum miretur auorum.

645

Post haec signa mouent longumque educitur agmen

Ad Raphidam, quae sole calens atque indiga lymphae

Mordaces populum fecit depromere uoces

In procerem, dum poscit aquam; nec murmure solo,

Sed paene est grassata manu: nam saxa sacerdos

650

In semet iaculanda timens emittit ad altum

Verba deum siccisque implorat syrtibus amnes.

Ilicet instinctus domini sententia magni

Maiores pariter natu praecedere mandat;

Tum uirgam capit adsuetam, qua sistere fluctus

655

Nouerat et medio pontum diducere uallo:

Chorebumque petit montem, qui plurimus extat

Sacratumque caput uicina ad nubila tollit.

Illic dura silex conclusas saepserat undas,

Quam super adstabat dominus fontesque ciebat

660

Virtutum ratione pari, qua flumina toto

Distinxit mundo inmensa et marmora fudit.

Hanc iussus pulsare ferit rupesque repente

Rumpitur et scatebris undantibus euomit amnes.

Curritur ad fluctus certatim congrege turba

665

Innumeraeque ruunt pecudes aestumque resoluunt

Expletisque redit defessa in corpora uirtus.

Ilicet ipse locus causae de nomine nomen

Temptationis habet, populus quod pectoris anceps

Ambigua cum mente fuit, an summus in illo

670

Degeret omnipotens, et quod plebs aspera dictis

Optasset maledicta duci, quae concipit ira.

Istic belligeris Amalec instructa cateruis

Hebraeos fudit cuneos: quod dedecus arcens

Iesus lecta rapit bellantum robora secum;

675

Quem ferrata manu suscepta in bella uadentem

Dux uotis precibusque iuuat collemque Chorebum

Conscendit celerante gradu, quem iunctus Aronus

Et Hurus uallant medium artusque per aeuum

Laboris refugos nec standi ad munia fortes

680

Subposito firmant saxo durumque sedile

Subiciunt sternuntque <duci >; tum deinde fluentes

Sustentant in prona manus, ut pectoris orsis

Palmarum prex iuncta foret; nam saepe cadentes

Pondere grandaeuo dubium certamen agebant

685

Has ubi subpositae firmarunt undique dextrae,

Hostiles cedunt acies campique replentur

Caede uirum nullusque e tantis milibus extat.

Haec fuerant ut gesta, deo mandante propheta

Conscripsit docili uentura in tempora libro;

690

Confestimque deo sacratum construit altar.

Conpellans per uerba locum fidelia sanctum:

"Spes mihi certa dei, cuius protectio semper

Subsidium mihi sola dedit, qui robore clauso

Absconsaque manu bellantes dispulit hostes

695

Amalechas necat <et >tota cum pube cohortes."

Interea generi Iothorus percipit acta

Festinusque uenit. oculis dinoscere gaudens,

Quae fuerant memorata sibi, saeptumque labore

Inuenit inmodico. dum causas noscitat omnes

700

Carentis turbae numero, magnumque precatus

Ante deum mactat pecudes; tum deinde monendo

Efficit, ut lecta fierent de plebe tribuni

Atque alii aliique gradus, quos ordine miles

Accipit, ut certa legiones lege regantur,

705

Ac modicas pensent lites, quo iurgia magna

Sint soli noscenda duci. quis rite peractis

Iothorus sua tecta petit generumque reliquit.

Tertius interea sese per tempora mensis

Festinus uariata dedit, cum sola per arua

710

Sinainum ad montem domini perducitur agmen.

Quem uates propere conscendit uocibus actus

Aetheriis monitisque dei; mox procubus audit:

"Haec, <quae >dicta tibi, cunctis narrare memento:

Vidistis, quae monstra, uiri, tolerarit Aegyptus,

715

Dum uestri me cura tenet et congrego cunctos

Atque ueho. tamquam pinnarum tramite ductos,

Quas pandit uolucrum princeps, dum nubila sulcat.

Ei nunc, si uestras ueniant mea dicta per aures,

Vt, quae sunt mandata, fiant et consona iustae

720

Corda haereant legi, plebem uos semper habebo

Ditibus insignem rebus cunctisque praeponam

Gentibus, ut toto fortes regnetis in orbe.

Haec omnis nam terra mea est; et quidquid ubique

Gignitur, id iuri subiectum semper aeterno est.

725

Vos eritis regnum, mea fit quod dextera clarum,

Et gens sancta mihi, longum quae prorogat aeuum."

Ille memor iussi, fuerant quae dicta reuoluit

Principibus plebis populusque insignibus orsis

Credidit et magno submisit corda tonanti,

730

Facturum sese mandata inlustria dicens.

His aliud maius dominus de sedibus altis

Instituturus agit uatemque ad munia mittit

Sueta sibi cunctosque iubet liquentibus undis

Eluere infectas sordes uel ueste uel artu.

735

Abnoctare uiros, ut mente et corpore puris

Tertia luce deus celsis uideatur ab astris

Monte procul positis, nullus quem comminus adstans

Tanget agetque: pecus longa in deserta minare

Praecipitur, ne poena foret coniuncta nocenti.

740

Quae saxis fero <ue >uenit, cum missile telum

Torquet adacta manus aut cautem uerbera uibrant.

His actis, nullo maculatus corpora naeuo,

Prospectat collem populus. cum prima ruborem

Tertia luce dedit stellis aurora remotis.

745

Fulmina iamque micant, iam celsis magnus ab astris

Auditur fremitus uocum nimbosaque nubes

Librata se mole tenet crepituque uerendo

Terribiles sonitus iterat tuba saeptaque uallo

In castris plebs maesta tremit montisque sacrati

750

Aduentum testata dei latera ardua fumant.

Et quicumque fuit electa ex plebe sacerdos,

Monte procul degit, solis quem scandere ius est

Aroni Moysique piis. tum perpete fatu

Mansura dat iussa deos hoc ordine legis:

755

"Ille ego sum dominus, qui te discrimine priuans

Aegypti de terra tuli durumque laborem,

Seruilis quem cura dabat desistere iussi.

Me tantum tua corda colant, neque idola pangas

Vlla tibi fictumque deum subnixus adores;

760

Numina nec credas, quae sunt inlustria caelo

Sidera, uel quidquam in terris mirere perinde,

Vel quod glauca tegunt fluitantis marmora ponti.

Sum dominus zelans, peccatis congrua reddens

In patres prolemque dehinc quae quarta creatur;

765

Misericors multum, maiora et grandia reddens

Quae iusti meruere uiri, qui corde sub imo

Amplexi mea iussa tenent et mente sequuntur.

Tu nomen uenerare dei, tu sabbata festa

Cum natis seruisque cole totumque laborem

770

Pone libens, quotiens mundo lux illa recursat.

Bis ternis dominus fecit quaecumque diebus

In terris caeloque uegent pontoque tumenti:

Septima perfecto uirtutum fine quieuit;

Hinc testus uiget ille dies, hinc semper acerbus,

775

Semper honoratus domino indulgente sacratur.

Honorem da, nate, tuis genitoribus, ut sis

Perpetuae in terris uitae, quam prorogat ingens

Ingenti de sede deus. ne dilige moechas,

Neue hominem perime, nec sacramenta sinistre

780

Periurans perhibe; furtum ne feceris ullum,

Neue malus testis iurgantem fraude tuere.

Coniuge ab alterius animum uultumque coherce

Et quidquid non esse tuum mens admonet, horre.

Aggere de terrae congesta altaria surgant,

785

Hic ubi deuotas fas sit mactare bidentes.

Quae si forte sedet saxorum adtollere mole,

Ferrum linque procul, quoniam sordentia fiunt

Artifici leuigata manu; quae scandere gressu

Non sineris prompto, ne forte obscena renudes.

790

Seruus erit quisquis cognata in gente creatus,

Bis ternis seruile iugum patiatur in annis;

Post abeat liber, secum sua praemia portans,

Coniuge missa simul. si nondum feta uidetur,

Ac si iam natis paterno et nomine gaudet,

795

Vxorem et prolem domino dimittere debet,

Ipse sui compos nodoque exutus erili.

Quod si non dubie mauult persistere uerna,

Ante fores domino sanctas sistente locetur

Vulnera passurus, tenuis quae subula pungit,

800

Aure tenus molli, numquam laxandus in aeuum.

Vendere progenitam discreta in gente parenti

Non licitum sociaque manet cum plebe potestas;

Quam tamen ut seruam nequaquam emittere ius est.

Quae si displiceat domino, cui uendita cessit,

805

Reddentur nummi, fuerat taxatio quorum.

Vt reuocare queat paterna ad limina sese,

Quae si forte datur nato, sic conuenit ipsum

Vt natam tractare suam. qui sumere iuste

Si mauult, permissa sibi. quis membra teguntur,

810

Indumenta palam faciet, nec deinde negabit,

Si coitu sit nota sibi; uel, si rata non sunt

Haec conmissa uiro, poterit laxare uadentem,

Nec pretium reuocare datum. qui uulnere duro

Adfligit sternitque uirum, decumbat eodem,

815

Quo perimet, leto; at si discrimina casu

Sunt inlata magis, domino tradente nocentem

Ictibus alterius, locus est qui condere possit

Donandum uenia, domino indulgente salutem.

At uero qui membra dolo uiuentia ferro

820

Disicit et studio gratatur sanguine fuso,

Crimen habet mortis, nequiquam tecta requirens

Sublimi sacrata deo; nam demitur inde

Seiunctusque procul rigido truncabitur ense.

Et qui conpellat tumide pulsatue parentes,

825

In crimen noxale ruit, quod morte piatur.

Nec minus ad poenam petitur, qui forte doloso

Perfidus ingenio paterna in plebe creatum

Cleptat et acceptis gaudet transcribere nummis.

Quod si litigium fuerit per uerba paratum

830

Pulsatusque aliquis pugno saxoque recusso

Reciperet solitas uires, nil fraudis haerebit:

Soluendum tamen est, sumpsit quod cura medentis.

Ancillam seruumque suum qui uerbere uirgae

Confestim perimit, poenam non uitat haerentem.

835

Quod si post aliam morietur uernula lucem,

Nil noxale subest, pretium quia perdidit eius.

At si forte uilis feruebit rixa duobus,

Conmoto dum felle calent, nuptamque tumentem

Germine concepto alius pulsarit eorum,

840

In plagam porrecta manu, partumque futurum

Fecerit ante diem materno ex pectore trudi,

Restituet pretio partum, taxante marito,

Si nondum perfecta fuit expressaque forma.

Si uero explicitis decessit uultibus infans,

845

Morte cadet merita. lumen pro lumine rapto

Reddet quisque nocens, dentem pro dente resignans,

Proque manu dabit ille manum pedemque uicissim.

Detruncat quicumque pedem; conbustaque flammis

Expiat ignis edax; dabitur pro uulnere uulnus;

850

Liuida liuenti sedantur corpore membra.

Quod si quis rapto famulum de lumine priuat

Ancillamue suam, missos patiatur abire,

Libertas quocumque uocat; uel fragmina dentis

Si fuerint decussa manu, solacia sumat

855

Debilitas, ut dona suo pro uulnere penset.

At si praeualida gaudens ceruice iuuencus,

Expers ruris adhuc curuique inmunis aratri,

Cornu ferit quemquam, saxorum mole prematur,

Obrutus et, nullo carpendus dente uirorum,

860

Membra dabit terrae liquidos soluenda per artus.

Insonti nulla domino discrimina linquens,

Quod si consuetum lunata fronte ferire

Vicinos, dudum <monitus >non cluserit excors,

Decumbat pro caede bouis taurusque necetur.

865

Si uero extincti pretium sententia mitis

Exigit, et soluat, quidquid taxatio poscit.

Hoc etiam pro caede sui fas poscere nati

Vel natae quemcumque uirum. si seruulus ictu

Decubuit tauri, ter denos pendere nummos

870

Cura tenet dominum saeuo pereunte iuuenco.

At si quis multa puteum demittere fossa

Egesto uult usque solo, mox tegmine claudet,

Ne, si forte pecus fuerit per prona uolutum,

Damna luat, domino pretium poscente, ruentum

875

Empturus pecudum tenui solamine carnes.

Quod si forte bouem bos cornu occiderit unco,

Vendatur; pretium fiat commune duorum

Diuiduaque legant mactati uiscera tauri.

Quod si iam uitium fuerat testatius eius,

880

Pro pecude pecudem dominus redhibebit amissa

Innocuus, strati praesumens membra iuuenci.

Qui uitulum cleptat, cogatur reddere quinque;

Bis binas soluat quicumque auerterit agnam.

Nocturnum furem licitum prosternere ferro

885

Dum penetrat postes obsaeptaque limina rumpit.

Si uero exorto fuerit iam sole prehensus,

Dupliciter redhibere nocens sublata iubetur.

Quae si non fuerint in censu et uiribus eius,

Vendetur, manuum pensurus furta labore.

890

Cuius forte pecus segetem uitemue uirentem

Triuerit aut patulo carptim depauerit ore,

Iugera fecundi mensuret protinus agri

Prouentu spatioque pari: sic damna resoluet,

Quae fuerint inlata prius. haec formula nectit

895

Hos etiam, qui tota simul noualia uerrunt

Pampineasque metunt consumpto palmite uites,

Vt quae magnifica proprios habuere per agros,

Amittant ratione pari. nam stridulus ignis,

Fomite de modico solitus conprendere uepres,

900

Arentem stipulam et truncos cortice nudos,

Si segetem alterius uitemue absumpserit aestu.

Crimen ad auctoris merita per damna recurrit

Vt reddat quidquid noxalis flamma peredit.

Depositum redhibere decet: quod perfida furum

905

Si fuerit populata manus, auctore reperto

Duplex summa datur: si uero est abditus ille,

Auersas qui dempsit opes, iuratio sola

Exortem culpae faciet, quia fraude carebit.

At si mendoso fallax nudatur in astu,

910

Depositi reddat geminum sub iudice pondus.

Haec etiam in pecudum causis mensura tenenda est:

Propterea ut, furto quae sunt direpta sinistro,

Restituat, cuius fuerit custodia segnis.

At si molle pecus rabies uesana luporum

915

Lancinat, ostensa mitescunt iurgia carne.

Quod si quis geminos ducenda ad plaustra iuuencos

Commodat, enormi non dicat pondere functos

Idem, si fuerit praesens, stimulator euntum.

Hoc etiam in reliquis, quos pressant pondera iussa.

920

Sed si persegnis accepta animalia perdit,

Quisquis agit, ius est, ut damnum sentiat omne.

Quae si perdiderit posita mercede locatus,

Illa operae in pretio promptim taxanda locabit.

Virginis haut sponsae si quis sibi sumpserit usum,

925

Vxorem cum dote sibi sociabit eandem.

Quod si coniugio mens est non consona raptae,

Munera det, thalamis quae sunt accommoda, patri.

Maleficum celare nefas. mors dura necabit

Permixtum pecudi coitus deformis in actu.

930

Linquat uita uiros daemonum sacella uerentes.

Quandoquidem soli domino fas subdere colla.

Nemo peregrinum uiolet uerboue manuue:

Idcirco quoniam uosmet suscepit Aegyptus

Linquentes genitale solum sedemque priorem.

935

Femina defuncto ne sit temnenda marito,

Sed palpanda magis puerique parentibus orbi.

Ne paribus poenis subeant peccata nocentes

Destituantque suos celeri cum funere rapti: