Vestigia Iuvenci

Iam dudum temerasse duces pia foedera pacis,

Regnandi miseros tenuit quos dira cupido,

Diuersasque neces, regum crudelia bella

Cognatasque acies, pollutos caede parentum

5

Insignis clipeos nulloque ex hoste tropaea,

Sanguine conspersos tulerat quos fama triumphos,

Innumeris totiens uiduatas ciuibus urbes,

Confiteor, scripsi: satis est meminisse malorum:

Nunc, deus omnipotens, sacrum, precor, accipe carmen

10

Aeternique tui septemplicis ora resolue

Spiritus atque mei resera penetralia cordis,

Arcana ut possim uatis Proba cuncta referre.

Non nunc ambrosium cura est mihi quaerere nectar,

Nec libet Aonio de uertice ducere Musas,

15

Non mihi saxa loqui uanus persuadeat error

Laurigerosque sequi tripodas et inania uota

Iurgantesque deos procerum uictosque penates:

Nullus enim labor est uerbis extendere famam

Atque hominum studiis paruam disquirere laudem:

20

Castalio sed fonte madens imitata beatos

Quae sitiens hausi sanctae libamina lucis

Hinc canere incipiam. praesens, deus, erige mentem;

Vergilium cecinisse loquar pia munera Christi:

Rem nulli obscuram repetens ab origine pergam,

25

Si qua fides animo, si uera infusa per artus

Mens agitat molem et toto se corpore miscet

Spiritus et quantum non noxia corpora tardant

Terrenique hebetant artus moribundaque membra.

O pater, o hominum rerumque aeterna potestas,

30

Da facilem cursum atque animis illabere nostris,

Tuque ades inceptumque una decurre laborem,

Nate, patris summi uigor et caelestis origo,

Quem primi colimus meritosque nouamus honores,

Iam noua progenies, omnis quem credidit aetas.

35

Nam memini ueterum uoluens monumenta uirorum

Musaeum ante omnes uestrum cecinisse per orbem

Quae sint, quae fuerint, quae mox uentura trahantur.

omnia et ipse tener mundi concreuerit orbis.

Felix, qui potuit rerum cognoscere causas,

40

Vnde hominum pecudumque genus uitaeque uolantum

Et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus,

et liquidi simul ignis et caeli mobilis umor.

Haut aliter prima crescentis origine mundi

Illuxisse dies aliumue habuisse tenorem

45

Crediderim. maior rerum mihi nascitur ordo,

Si qua fidem tanto est operi latura uetustas.

Namque (fatebor enim) leuium spectacula rerum

Semper equos atque arma uirum pugnasque canebam

Et studio incassum uolui exercere laborem.

50

Omnia temptanti potior sententia uisa est

Pandere res altas terra et caligine mersas.

Inque dies aliquid iam dudum inuadere magnum

Mens agitat mihi nec placida contenta quiete est.

Ore fauete omnes laetasque aduertite mentes,

55

Matres atque uiri pueri innuptaeque puellae.

Principio caelum ac terras camposque liquentes

Lucentemque globum lunae solisque labores

Ipse pater statuit, uos, o clarissima mundi

Lumina, labentem caelo quae ducitis annum.

60

Nam neque erant astrorum ignes nec lucidus aether,

Set nox atra polum bigis subuecta tenebat,

Et chaos in praeceps tantum tendebat ad umbras,

Quantus ad aetherium caeli suspectus Olympum.

Tum pater omnipotens, rerum cui summa potestas,

65

Aera dimouit tenebrosum et dispulit umbras

Et medium luci atque umbris iam diuidit orbem.

Sidera cuncta notat tacito labentia caelo

Intentos uoluens oculos, qua parte calores

Austrinos tulerit, quae terga obuerterit axi.

70

Postquam cuncta uidet caelo constare sereno

Omnipotens, stellis numeros et nomina fecit

Temporibusque parem diuersis quattuor annum

Aestusque pluuiasque et agentes frigora uentos.

Atque haec ut certis possimus discere signis,

75

Vere tument terrae et genitalia semina poscunt

Ac medio tostas aestu terit area fruges

Et uarios ponit fetus autumnus et atra

Venit hiemps: teritur Sicyonia baca trapetis:

Atque in se sua per uestigia uoluitur annus.

80

Tempore iam ex illo fecundis imbribus aether

Magnus alit magno commixtus corpore fetus.

Et iam prima nouo spargebat lumine terras

Ducebatque diem stellis Aurora fugatis.

Tum durare solum et discludere Nerea ponto

85

Incipit et rerum paulatim sumere formas,

Et uariae pelagi facies immania cete

Aequora uerrebant caudis aestumque secabant.

Nec non et uasti circum gens umida ponti

Iam sole infuso, iam rebus luce retectis

90

Exultans rorem late dispergit amarum.

Postera iamque dies primo surgebat eoo.

Fundit humus flores et frondes explicat omnes

Sanguineisque inculta rubent auiaria bacis,

Non rastris, hominum non ulli obnoxia curae.

95

Tertia lux gelidam caelo dimouerat umbram.

Auia tum resonant auibus uirgulta canoris

Et liquidas corui presso dant gutture uoces

Nec gemere aeria cessauit turtur ab ulmo.

Quarto terra die uariarum monstra ferarum

100

Omnigenumque pecus nullo custode per herbam

Educit siluis subito mirabile uisu.

Tum demum mouet arma leo, tum pessima tigris

Squamosusque draco et fulua ceruice leaena

Saeuire ac formae magnorum ululare luporum.

105

Cetera pascuntur uirides armenta per herbas,

Nec gregibus liquidi fontes nec gramina desunt.

Iamque dies alterque dies processit, et omne

Hoc uirtutis opus diuinae mentis et haustus

Prospiciens genitor perfectis ordine rebus

110

Expleri mentem nequit ardescitque tuendo

Terrasque tractusque maris caelumque profundum,

Alituum pecudumque genus, secumque uolutat,

Qui mare, qui terras omni dicione tenerent,

Neu segnes iaceant terrae. iuuat usque morari.

115

Talia uersanti subito sententia sedit,

Felicemque trahit limum fingitque premendo

Pingue solum primis extemplo a mensibus anni.

Iamque improuiso tantae pietatis imago

Procedit noua forma uiri pulcherrima primum,

120

Os umerosque deo similis, cui mentem animumque

Maior agit deus atque opera ad maiora remittit.

Quaeritur huic alius; nec quisquam ex agmine tanto

Audet adire uirum sociusque in regna uocari.

Haut mora continuo placidam per membra quietem

125

Dat iuueni et dulci declinat lumina somno.

Atque illi medio in spatio iam noctis opacae

Omnipotens genitor costas et uiscera nudat.

Harum unam iuueni laterum compagibus artis

Eripuit subitoque oritur mirabile donum

130

(Argumentum ingens) claraque in luce refulsit

Insignis facie et pulchro pectore uirgo,

Iam matura uiro, iam plenis nubilis annis.

Olli somnum ingens rumpit pauor: ossaque et artus

Coniugium uocat ac stupefactus numine pressit

135

Excepitque manu dextramque amplexus inhaesit.

His demum exactis torquet qui sidera mundi

Infit: eo dicente premit placida aequora pontus

Et tremefacta solo tellus, silet arduus aether:

'Viuite felices interque nitentia culta

140

Fortunatorum nemorum sedesque beatas.

Haec domus, haec patria est, requies ea certa laborum.

His ego nec metas rerum nec tempora pono:

Imperium sine fine dedi, multosque per annos

Non rastros patietur humus, non uinea falcem.

145

At genus immortale manet, nec tarda senectus

Debilitat uires animi mutatque uigorem.

Vos contra quae dicam animis aduertite uestris.

Est in conspecta ramis felicibus arbos,

Quam neque fas igni cuiquam nec sternere ferro,

150

Religione sacra numquam concessa moueri.

Hac quicumque sacros decerpserit arbore fetus,

Morte luet merita: nec me sententia uertit.

Nec tibi tam prudens quisquam persuadeat auctor

Commaculare manus (liceat te uoce moneri),

155

Femina, nec te ullius uiolentia uincat,

Si te digna manet diuini gloria ruris.'

Postquam cuncta pater, caeli cui sidera parent,

Composuit, legesque dedit camposque nitentis

Desuper ostentat, tantarum gloria rerum.

160

Ecce autem primi sub limina solis et ortus

Deuenere locos, ubi mollis amaracus illos

Floribus et dulci aspirans complectitur umbra.

Hic uer purpureum atque alienis mensibus aestas,

Hic liquidi fontes, hic caeli tempore certo

165

Dulcia mella premunt, hic candida populus antro

Imminet et lentae texunt umbracula uites.

Inuitant croceis halantes floribus horti

Inter odoratum lauri nemus ipsaque tellus

Omnia liberius nullo poscente ferebat.

170

Fortunati ambo, si mens non laeua fuisset

Coniugis infandae: docuit post exitus ingens.

Iamque dies infanda aderat: per florea rura

Ecce inimicus atrox immensis orbibus anguis

Septem ingens gyros, septena uolumina uersans

175

Nec uisu facilis nec dictu affabilis ulli

Obliqua inuidia ramo frondente pependit,

Vipeream spirans animam, cui tristia bella

Iraeque insidiaeque et crimina noxia cordi.

Odit et ipse pater: tot sese uertit in ora

180

Arrectisque horret squamis, et, ne quid inausum

Aut intemptatum scelerisue doliue relinquat,

Sic prior aggreditur dictis seque obtulit ultro:

'Dic' ait 'o uirgo (lucis habitamus opacis

Riparumque toros et prata recentia riuis

185

Incolimus), quae tanta animis ignauia uenit?

Strata iacent passim sua quaeque sub arbore poma,

Pocula sunt fontes liquidi: caelestia dona

Adtractare nefas: id rebus defuit unum.

Quid prohibet causas penitus temptare latentes?

190

Vana superstitio. rerum pars altera adempta est.

Quo uitam dedit aeternam? cur mortis adempta est

Condicio? mea si non irrita dicta putaris,

Auctor ego audendi sacrata resoluere iura.

Tu coniunx, tibi fas animum temptare precando.

195

Dux ego uester ero: tua si mihi certa uoluntas,

Extruimusque toros dapibusque epulamur opimis.'

Sic ait, et dicto citius, quod lege tenetur,

Subiciunt epulis olim uenerabile lignum

Instituuntque dapes contactuque omnia foedant.

200

Praecipue infelix pesti deuota futurae

Mirataque nouas frondes et non sua poma,

Causa mali tanti, summo tenus attigit ore.

Maius adorta nefas maioremque orsa furorem

Heu misero coniunx aliena ex arbore germen

205

Obicit atque animum subita dulcedine mouit.

Continuo noua lux oculis effulsit; at illi

Terrentur uisu subito nec plura morati

Corpora sub ramis obtentu frondis inumbrant:

Consertum tegumen: nec spes opis ulla dabatur.

210

At non haec nullis hominum rerumque repertor

Obseruans oculis caedes et facta tyranni

Praesensit: notumque furens quid femina posset.

Continuo inuadit: 'procul, o procul este profani

Conclamat, caelum ac terras qui numine firmat.

215

Atque illi longe gradientem ac dira frementem

Vt uidere, metu uersi retroque ruentes

Diffugiunt siluasque et sicubi concaua furtim

Saxa petunt. piget incepti lucisque, neque auras

Dispiciunt: taedet caeli conuexa tueri.

220

Nec longum in medio tempus, cum creber ad auras

Visus adesse pedum sonitus genitorque per auras

Hunc, ubi uix multa maestum cognouit in umbra

Talibus alloquitur dictis atque increpat ultro:

'Infelix, quae tanta animum dementia cepit?

225

Quis furor iste nouus? quo nunc, quo tenditis' inquit

'Regnorum immemores, quae mentem insania mutat?

Dicite, quae lucis miseris tam dira cupido?

Maturate fugam totoque absistite luco:

Nec reuocare gradum, si quando aduersa uocarint,

230

Est licitum; flammis ambit torrentibus amnis

Per medium stridens torquetque sonantia saxa

Attollitque globos flammarum et sidera lambit.

Ille sub haec: 'tua me, genitor, tua tristis imago

His posuere locis: merui nec deprecor', inquit

235

'Omnipotens, sonitumque pedum uocemque tremesco

Conscius audacis facti: monitisque sinistris

Femina fert tristis sucos tardumque saporem.

Illa dolos dirumque nefas sub pectore uersans

Insontem infando indicio, moritura puella

240

Dum furit, incautum crudeli morte peremit;

Suasit enim, scis ipse, neque est te fallere cuiquam.

Vt uidi, ut perii, ut me malus abstulit error,

Contigimusque manu quod non sua seminat arbor.'

Tum pater omnipotens solio sic infit ab alto:

245

'Accipite ergo animis atque haec mea figite dicta:

Tuque prior, scelere ante alios immanior omnis,

Quem nec longa dies pietas nec mitigat ulla,

Hortator scelerum, coluber, mala gramina pastus

Desidia latamque trahens inglorius aluum

250

Cede locis, nullis hominum cogentibus, ipse,

Tenuis ubi argilla et dumosis calculus aruis.'

'At tibi pro scelere' exclamat, 'pro talibus ausis

Omne aeuum ferro teritur, primusque per artem

Heu miserande puer, terram insectabere rastris

255

Et sonitu terrebis aues: horrebit in aruis

Carduus et spinis surget paliurus acutis

Lappaeque tribolique et fallax herba ueneni.

At si triticeam in messem robustaque farra

Exercebis humum, frustra spectabis aceruum

260

Concussaque famem in siluis solabere quercu.

Insuper his subeunt morbi tristisque senectus

Et labor et durae rapit inclementia mortis.

Haec tibi semper erunt, tuque, o saeuissima coniunx,

Non ignara mali, caput horum et causa malorum,

265

Magna lues commissa tibi: heu perdita nescis

Nec quae te circum stent deinde pericula cernis.

Nunc morere, ut merita es, tota quod mente petisti:

Nec mea iam mutata loco sententia cedit.'

At iuuenem primum saeuus circumstetit horror:

270

Deriguere oculi, nec se celare tenebris

Amplius aut notas audire et reddere uoces.

Haut mora, festinant iussi rapidisque feruntur

Passibus, et pariter gressi per opaca uiarum

Corripiunt spatium medium limenque relinquunt

275

Flentes et paribus curis uestigia figunt.

Tum uictum in siluis bacas lapidosaque corna

Dant rami et uulsis pascunt radicibus herbae.

Interea magnum sol circumuertitur annum:

Matri longa decem tulerunt fastidia menses,

280

Vnde homines nati, durum genus. inde per artem

Aut herbae campo apparent aut arbore frondes,

Inque nouos soles audent se gramina tuto

Credere: et lentis uuam demittere ramis

Instituunt udoque docent inolescere libro.

285

Tum, gemini fratres adolent dum altaria taedis,

Alter in alterius praelato inuidit honore

(Horresco referens) consanguinitate propinquum

Excipit incautum patriasque obtruncat ad aras

Sanguine foedantem quos ipse sacrauerat ignis.

290

Tum genitor uirus serpentibus addidit atris

Mellaque decussit foliis ignemque remouit

Praedarique lupos iussit pontumque moueri

Et passim riuis currentia uina repressit.

Mox et frumentis labor additus, ut mala culmos

295

Esset robigo et uictum seges aegra negaret.

Tum laqueis captare feras et fallere uisco

Inuentum, et duris urgens in rebus egestas

Mouit agros, curis acuens mortalia corda,

Deterior donec paulatim ac decolor aetas,

300

Ferrea progenies, duris caput extulit aruis

Et belli rabies et amor successit habendi.

Iustitia excedens terris uestigia fecit.

Nec longum in medio tempus: furor iraque mentem

Praecipitant: gaudent perfusi sanguine fratrum.

305

Condit opes alius defossoque incubat auro

Nec doluit miserans inopem dextramque tetendit.

Tum pater omnipotens grauiter commotus ab alto

Aethere se mittit: tellurem effundit in undas

Diluuio miscens caelumque in Tartara soluit.

310

Sternit agros, sternit sata laeta bouumque labores

Diluit: implentur fossae et caua flumina crescunt:

Et genus omne neci pecudum dedit omne ferarum.

Tum pietate grauem ac meritis (mirabile dictu),

Qui fuit in terris et seruantissimus aequi,

315

Eripuit leto, tantis surgentibus undis,

Vt genus unde nouae stirpis reuocetur haberet.

Diluuio ex illo patribus dat iura uocatis

Omnipotens: magnis agitant sub legibus aeuum.

Quid memorem infandas caedes, quid facta tyranni

320

Nesciaque humanis precibus mansuescere corda,

Aegyptum uiresque orientis et ultima bella

Magnanimosque duces totiusque ordine gentis,

Quo cursu deserta petiuerit et tribus et gens

Magna uirum, meriti tanti non immemor umquam,

325

Quique sacerdotes casti altaria iuxta,

Quique pii uates pro libertate ruebant,

Qui bello exciti reges, quae litore rubro

Complerint campos acies, quibus arserit armis

Rex, genus egregium, magno inflammante furore,

330

Agmen agens equitum et florentis aere cateruas?

Cetera facta patrum pugnataque in ordine bella

Praetereo atque aliis post me memoranda relinquo.

Nunc ad te et tua magna, pater, consulta reuertor.

Maius opus moueo: uatum praedicta priorum

335

Aggredior, quamuis angusti terminus aeui

Accipiat, temptanda uia est, qua me quoque possim

Tollere humo et nomen fama tot ferre per annos,

Quod tua progenies caelo descendit ab alto,

Attulit et nobis aliquando optantibus aetas.

340

Auxilium aduentumque dei, quom femina primum

Virginis os habitumque gerens (mirabile dictu)

Nec generis nostri puerum nec sanguinis edit,

Seraque terrifici cecinerunt omina uates

Aduentare uirum populis terrisque superbum

345

Semine ab aetherio, qui uiribus occupet orbem.

Iamque aderat promissa dies, quo tempore primum

Extulit os sacrum diuinae stirpis origo

Missus in imperium, uenitque in corpore uirtus

Mixta deo: subiit cari genitoris imago.

350

Haut mora, continuo caeli regione serena

Stella facem ducens multa cum luce cucurrit.

Agnouere deum proceres cunctisque repente

Muneribus cumulant et sanctum sidus adorant.

Tum uero manifesta fides clarumque paternae

355

Nomen erat uirtutis: et ipsi agnoscere uultus

Flagrantisque dei diuini signa decoris.

Protinus ad regem magno feruore ruentum

Fama uolat magnisque acuit rumoribus iras

Incenditque animum matrisque allabitur auris.

360

Illa dolos dirumque nefas haut nescia rerum

Praesensit motusque excepit prima futuros.

Praescia uenturi furtim mandarat alendum,

Dum curae ambiguae, dum mens exaestuat ira.

At rex sollicitus stirpem et genus omne futurum

365

Praecipitare iubet subiectisque urere flammis,

Multa mouens, mittique uiros, qui certa reportent

Haut secus ac iussi faciunt rapidisque feruntur

Passibus et magnis urbem terroribus implent.

Continuo auditae uoces uagitus et ingens

370

Infantumque animae flentes: ante ora parentum

Corpora natorum sternuntur limine primo.

At mater gemitu non frustra exterrita tanto,

Ipsa sinu prae se portans, turbante tumultu,

Infantem fugiens plena ad praesaepia reddit.

375

Hic natum angusti subter fastigia tecti

Nutribat teneris immulgens ubera labris.

Hic tibi prima, puer, fundent cunabula flores,

Mixtaque ridenti passim cum baccare tellus

Molli paulatim colocasia fundet acantho.

380

Et iam finis erat perfecto temporis orbe.

Vt primum cessit furor et rabida ora quierunt,

Ante annos animumque gerens caelestis origo

Per medias urbes graditur populosque propinquos.

Illum omnis tectis agrisque effusa iuuentus

385

Attonitis inhians animis prospectat euntem,

Turbaque miratur matrum: 'qui spiritus illi,

Qui uultus uocisque sonus uel gressus eunti est!'

Continuo uates (namque is certissimus auctor)

Vt procul egelido secretum flumine uidit,

390

'Tempus ait: deus, ecce, deus, cui maxima rerum

Verborumque fides. tu nunc eris alter ab illo,

Fortunate puer, caeli cui sidera parent.

Sic equidem ducebam animo rebarque futurum:

Expectate uenis, spes et solacia nostri'.

395

Haec ubi dicta dedit, fluuio mersare salubri

Accepit uenientem ac mollibus extulit undis:

Exultantque uada ac subito commota columba

Deuolat et supra caput astitit. inde repente

Radit iter liquidum celeris neque commouet alas.

400

Huc omnis turba ad ripas effusa ruebat

Certatim largos umeris infundere rores.

Tum genitor natum dictis compellat amicis:

'Nate, meae uires, mea magna potentia solus

Et praedulce decus magnum rediture parenti,

405

A te principium, tibi desinet. accipe, testor,

O mea progenies: qua sol utrumque recurrens

Aspicit Oceanum, perfecto laetus honore

Omnia sub pedibus uertique regique uidebis.

Tu regere imperio populos, matresque uirosque,

410

Iam pridem resides animos desuetaque corda

Ignarosque uiae mecum miseratus inertes

Aggredere et uotis iam nunc adsuesce uocari'.

Dixerat: ille patris magni parere parabat

Imperio, instans operi regnisque futuris.

415

Heu pietas, heu prisca fides! quas dicere grates

Incipiam, si parua licet componere magnis?

Nec mihi iam patriam antiquam spes ulla uidendi

Nec spes libertatis erat nec cura salutis.

Hic mihi responsum primus dedit ille petenti,

420

Concretam exemit labem purumque reliquit

Aetherium sensum meque in mea regna remisit.

Illum ego per flammas, agerem si Syrtibus exul,

Per uarios casus, per mille sequentia tela,

Quo res cumque cadent, unum pro nomine tanto

425

Exsequerer strueremque suis altaria donis.

Huius in aduentum tantarum in munera laudum

Ipsi laetitia uoces ad sidera iactant

Intonsi montes: respondent omnia ualles.

Tempore non alio (magnum et memorabile nomen)

430

Serpentis furiale malum meminisse necesse est.

Ausus quin etiam (fama est obscurior annis)

Compellare uirum et ueniendi poscere causas.

Hunc ubi tendentem aduersum per gramina uidit,

Substitit infremuitque feros dominumque potentem

435

Saucius ac serpens adfatur uoce superba:

'Verane te facies, uerus mihi nuntius adfers?

Qui genus? unde domo, qui nostra ad limina tendis?

Fare age, quid uenias; nam te dare iura loquuntur.

Aut quis te, iuuenum confidentissime, nostras

440

Iussit adire domus pacique imponere morem?

Non equidem inuideo, miror magis: accipe porro,

Quid dubitem et quae nunc animo sententia surgat.

Est domus alta: uoca zephyros et labere pinnis

Ardua tecta petens, ausus te credere caelo,

445

Si modo quem memoras pater est, cui sidera parent'.

Olli subridens sedato pectore fatur

Haut uatum ignarus uenturique inscius aeui:

Dissimulare etiam sperasti, perfide serpens?

Ne dubita; nam uera uides. opta ardua pinnis

450

Astra sequi clausumque caua te condere terra.

Quo periture ruis maioraque uiribus audes?

Cede deo, toto proiectus corpore terrae'.

Nec plura his: ille admirans uenerabile donum

Fronte premit terram et spumas agit ore cruentas

455

Contentusque fuga caecis se immiscuit umbris.

Interea uolitans magnas it fama per urbes.

Conuenere uiri: mens omnibus una sequendi

In quascumque uelit pelago deducere terras.

Multi praeterea, quos fama obscura recondit,

460

Concurrunt fremitu denso stipantque frequentes

Exultantque animis; medium nam plurima turba

Hunc habet atque umeris extantem suspicit altis.

Postquam altos uentum in montes, aeterna potestas

Iura dabat legesque uiris, secreta parentis,

465

Spemque dedit dubiae menti curasque resoluit.

Conspicit ecce alios dextra laeuaque frequentis.

Quos ubi confertos audere in proelia uidit,

Incipit et dictis diuinum aspirat amorem:

'Discite iustitiam moniti, succurrite fessis

470

Pro se quisque, uiri, quae cuique est copia, laeti

Communemque uocate deum. meliora sequamur

Quoque uocat uertamus iter. uia prima salutis

Intemerata fides et mens sibi conscia recti.

Vobis parta quies perfecto temporis orbe.

475

Nam qui diuitiis soli incubuere repertis

Nec partem posuere suis, dum uita maneret,

Pulsatusue parens et fraus innexa clienti,

Tum, cum frigida mors anima seduxerit artus,

Inclusi poenam expectant, quae maxima turba

480

Infernisque cient tenebris ueterumque malorum

Supplicia expendunt. aliis sub gurgite uasto

Infectum eluitur scelus aut exuritur igni.

Turbidus hic caeno uastaque uoragine gurges

Aestuat atque imo barathri eructat harenam.

485

Hinc exaudiri gemitus et saeua sonare

Verbera, tum stridor ferri tractaeque catenae,

Semper et obducta densantur nocte tenebrae.

Praeterea quae dicam animis aduertite uestris.

Non ego uos posthac caesis de more iuuencis

490

Religione patrum truncis et robore nata

Mortaliue manu effigies et templa tueri

Audiam: et haec repetens iterumque iterumque monebo:

Sed periisse semel satis est, natumque patremque

Profuerit meminisse magis, si credere dignum est.

495

Sed fugit interea, fugit irreparabile tempus,

Flammarumque dies et uis inimica propinquat'.

Adtonitis haesere animis: nec plura moratus

Hic aliud maius miseris mortalibus aegris

Iudicium canit (et tristis denuntiat iras)

500

Venturum excidio et uasta conuulsa ruina

Omnia tum pariter rutilo immiscerier igni

Palantesque polo stellas caelique ruinam.

Tum uero tremefacta nouos per pectora cunctis

Insinuat pauor, et taciti uentura uidebant.

505

Haec super aduentu cum multa horrenda moneret,

Ora puer prima signans intonsa iuuenta,

Diues opum, studiis florens ignobilis oti

(Quinque greges illi balantum, quina redibant

Armenta, et dapibus mensas onerabat inemptis

510

Continuo alacris palmas utrasque tetendit

Et genua amplectens sic ore effatus amico est:

'O decus, o famae merito pars maxima nostrae,

Ad te confugio et supplex tua numina posco.

Omnia praecepi atque animo mecum ante peregi.

515

Eripe me his, inuicte, malis. quid denique restat,

Quidue sequens tantos possim superare labores?

Accipe daque fidem: mihi iussa capessere fas est.'

Atque huic responsum paucis ita reddidit heros:

'O praestans animi iuuenis, absiste precando,

520

Nec te paeniteat: nihil o tibi amice relictum.

Hoc etiam his addam, tua si mihi certa uoluntas:

Disce, puer, contemnere opes et te quoque dignum

Finge deo, et quae sit poteris cognoscere uirtus.

Da dextram misero et fratrem ne desere frater.

525

Si iungi hospitio properat, coniunge uolentem.

Casta pudicitiam seruet domus. en age segnes

Rumpe moras rebusque ueni non asper egenis.

Dixerat haec. ille in uerbo uestigia torsit

Tristior, ora modis adtollens pallida miris,

530

Multa gemens, seque ex oculis auertit et aufert.

Inde ubi prima fides pelago, tranquilla per alta

Deducunt socii nauis atque arte magistra

Hic alius latum funda transuerberat amnem

Alta petens, pelagoque alius trahit umida lina.

535

Postquam altum tenuere rates nec iam amplius ullae

Occurrunt terrae, crebris micat ignibus aether,

Eripiunt subito nubes caelumque diemque,

Consurgunt uenti et fluctus ad sidera tollunt.

At sociis subita gelidus formidine sanguis

540

Diriguit: cecidere animi cunctique repente

Pontum aspectabant flentes (uox omnibus una)

Spemque metumque inter dubii, seu uiuere credant

Siue extrema pati, leti discrimine paruo,

Qualia multa mari nautae patiuntur in alto.

545

Ecce deus magno misceri murmure pontum

Emissamque hiemem sensit, cui summa potestas.

Par leuibus uentis et fulminis ocior alis

Prona petit maria et pelago decurrit aperto:

Nec longo distat cursu praeeunte carina.

550

Agnoscunt longe regem dextramque potentem

Nudati socii et magno clamore salutant.

Postquam altos tetigit fluctus et ad aequora uenit,

Id uero horrendum ac uisu mirabile ferri:

Subsidunt undae, remo ut luctamen abesset,

555

Collectasque fugat nubes graditurque per aequor

Iam medium necdum fluctu latera ardua tinxit.

At media socios incedens naue per ipsos

Ipse gubernaclo rector subit, ipse magister.

Intremuit malus, gemuit sub pondere cumba,

560

Vela cadunt, puppique deus consedit in alta:

Et tandem laeti notae aduertuntur harenae.

Tunc etiam tardi costas agitator aselli

Insedit nimbo effulgens: cui plurima circum

Matres atque uiri, pueri uelamina nota

565

Subiciunt funemque manu contingere gaudent.

Iamque propinquabant portis templumque uetustum

Antiqua e cedro centum sublime columnis

Ingreditur magna medius comitante caterua.

Horrendum siluis hoc illis curia templum,

570

Hae sacrae sedes, miro quod honore colebant.

Namque sub ingenti lustrat dum singula templo,

Horrescit uisu subito insonuitque flagello

Significatque manu et magno simul intonat ore:

'Quae scelerum facies, quaeue aera micantia cerno

575

Caesaris et nomen? quae mentem insania mutat?

Hae nobis propriae sedes, hic tempore certo

Perpetuis soliti patrum considere mensis.

Obstipuere animis gelidusque per ima cucurrit

Ossa tremor, mensasque metu liquere priores.

580

Deuexo interea propior fit Vesper Olympo.

Tum uictu reuocant uires fusique per herbam

Et dapibus mensas onerant et pocula ponunt.

Postquam prima quies epulis mensaeque remotae,

Ipse inter primos genitori instaurat honores,

585

Suspiciens caelum. tum facta silentia linguis.

Dat manibus fruges dulcesque a fontibus undas

Impleuitque mero pateram ritusque sacrorum

Edocet immiscetque preces ac talia fatur:

'Audite, o proceres,' ait 'et spes discite uestras.

590

Nemo ex hoc numero mihi non donatus abibit,

Promissisque patris uestra' inquit munera uobis

Certa manent, pueri, et palmam mouet ordine nemo.

Et lux cum primum terris se crastina reddet,

Vnus erit tantum in me exitiumque meorum,

595

Dum paci medium se offert de corpore nostro.

Iamque dies, nisi fallor, adest. secludite curas.

Mecum erit iste labor, nec me sententia fallit:

Vnum pro multis dabitur caput.' haec ita fatus

Conticuit seramque dedit per membra quietem.

600

Oceanum interea surgens Aurora reliquit.

Iamque sacerdotes late loca questibus implent

Cum populo patribus ferturque per agmina murmur.

Quod genus hoc hominum, quaeue hunc tam barbara morem

Permittit patria? poenas cum sanguine poscunt

605

Vndique collecti et magno clamore secuntur

Insontem, saeuitque animis ignobile uulgus.

Sol medium caeli conscenderat igneus orbem,

Cum subito acciri omnes, populusque patresque,

Exposcunt farique iubent, quo sanguine cretus

610

Quidue petat quidue ipse ferat. praeclara tuentis

Facta uiri mixtus dolor et stupor urguet inertis

(Nescia mens hominum), certantque illudere capto.

Tum uero raptis concurrunt undique telis.

Tollitur in caelum clamor cunctique repente

615

Corripuere sacram effigiem manibusque cruentis

Ingentem quercum decisis undique ramis

Constituunt spirisque ligant ingentibus ipsum,

Tendebantque manus pedibus per mutua nexis

(Triste ministerium), sequitur quos cetera pubes,

620

Ausi omnes immane nefas ausoque potiti.

Ille autem impauidus 'quo uincula nectitis?' inquit

'Tantane uos generis tenuit fiducia uestri?

Post mihi non simili poena commissa luetis.'

Talia perstabat memorans fixusque manebat.

625

Interea magno misceri murmure caelum

Incipit et rebus nox abstulit atra colorem

Impiaque aeternam timuerunt saecula noctem.

Terra tremit, fugere ferae et mortalia corda

Per gentes humilis strauit pauor: inde repente

630

Dat tellus gemitum et caelum tonat omne fragore.

Extemplo commotae Erebi de sedibus imis

Vmbrae ibant tenues. tellus quoque et aequora ponti

Signa dabant: sistunt amnes terraeque dehiscunt.

Quin ipsae stupuere domus atque intima Leti

635

Tartara et umbrosae penitus patuere cauernae.

Sol quoque et exoriens (cuncti se scire fatentur)

Tum caput obscura nitidum ferrugine texit.

Diffugiunt comites et nocte teguntur opaca

Multaque dura suo tristi cum corde uolutant.

640

Quid faciant? haerent infixi pectore uultus

Verbaque, nec placidam membris dat cura quietem.

Tum senior tales referebat pectore uoces

Multa putans: 'ubi nunc nobis deus ille magister?

Quem sequimur? quoue ire iubes, ubi ponere sedes?

645

O dolor atque decus, tantarum gloria rerum!

Iam iam nulla mora est: et nos rape in omnia tecum

(Oramus) teque aspectu ne subtrahe nostro.

Hos inter motus media inter talia uerba

Tertia lux gelidam caelo dimouerat umbram:

650

Iamque pedem referens superas ueniebat ad auras,

Cum subito ante oculos ingenti mole sepulchrum,

Corpus ubi exanime positum, (nec claustra nec ipsi

Custodes sufferre ualent) auulsaque saxis

Saxa uident, laxis laterum compagibus artis.

655

Fit sonus: ingenti concussa est pondere tellus.

Horror ubique animo, simul ipsa silentia terrent.

Ecce autem primi uolucrum sub culmine cantus:

Ingreditur linquens antrum, spoliisque superbus

Ibat ouans, pulsuque pedum tremit excita tellus,

660

Vulneraque illa gerens foribus sese intulit altis.

Atque hic ingentem comitum adfluxisse nouorum

Inuenit admirans numerum cunctisque repente

Improuisus ait: 'coram, quem quaeritis, adsum.

Vicit iter durum pietas et uiuida uirtus.

665

Praecipites uigilate, uiri; timor omnis abesto.

Hi nostri reditus expectatique triumphi,

Haec mea magna fides. o terque quaterque beati,

Quae uobis, quae digna, uiri, pro laudibus istis

Praemia posse rear solui, quae dona parari?

670

Accipite ergo animis: quae uos a stirpe parentum

Prima tulit tellus, eadem uos ubere laeto

Accipiet. reuocate animum maestumque timorem

Mittite et uosmet rebus seruate secundis.

Quod super est, laeti bene gestis ordine rebus

675

Pacem orate manu, pacem laudate sedentes

Magnanimi; pacis solum inuiolabile pignus.'

Et simul his dictis faciem ostendebat et ora,

Ora manusque ambas populataque pectora ferro:

Immiscentque manus manibus gaudentque tuentes.

680

Nec uidisse semel satis est: iuuat usque morari

Et conferre gradum et dextrae coniungere dextram.

His demum exactis spirantes dimouet auras:

Aera per tenerum caeloque inuectus aperto

Mortales uisus medio in sermone reliquit:

685

Atque illum solio stellantis regia caeli

Accipit aeternumque tenet per saecula nomen.

Ex illo celebratus honos, laetique minores

Seruauere diem tot iam labentibus annis.

I decus, i, nostrum, tantarum gloria rerum,

690

Et nos et tua dexter adi pede sacra secundo

Annua, quae differre nefas. celebrate fauentes

Hunc, socii, morem sacrorum: hunc ipse teneto,

O dulcis coniunx, et si pietate meremur,

Hac casti maneant in religione nepotes.

Proba, Cento

praefatio

Cento